دولت سیاسی یا دولت تکنوکرات؟

طی دو هفته گذشته شاهد تلاش ارزنده‌ و بی‌سابقه‌ای با محوریت دکتر ظریف برای کمک به دکتر پزشکیان جهت تشکیل کابینه بوده‌ایم. ترکیب کابینه به عنوان اولین آزمون نشان خواهد داد آیا دولت جدید شناخت درستی از مشکلات دارد و در مسیر درست برای حل آنها قرار گرفته است یا خیر؟ اگر دولت از این اولین آزمون بزرگ سربلند بیرون آید، امیدی که با انتخاب پزشکیان شکل گرفته، تداوم خواهد یافت و حرکت کند در مسیر درست نیز قابل قبول خواهد بود. انتظار این است که برمبنای ترتیباتی که اتخاذ شده و تدارکاتی که در جریان است، یک کابینه قوی در قد و قامت مشکلات عظیم موجود شکل بگیرد. بدون شک، دلیل اصلی مشکلات ما در همه حوزه‌ها سیاسی است و برای مقابله با آنها به یک کابینه سیاسی قوی نیاز است. یک کابینه تکنوکراتیک که مرکب از وزرای کارشناس و متخصص باشد، مشکل می‌تواند یک رویکرد سیاسی کلان داشته و راه خود را در هزار توی پیچیده جریان‌های سیاسی ناهمراه بیابد. دکتر ظریف در مصاحبه چهارشنبه شب به درستی گفت که در کشورهای دموکراتیک دولت از کانال احزاب شکل می‌گیرد. طبعا احزاب کارشناس در راس وزارتخانه قرار نمی‌دهند. به عنوان یک قاعده عام، وزیر الزاما نباید در امور فنی مربوط به حوزه کار وزارتخانه‌ای که در راس آن قرار می‌گیرد، تخصص داشته باشد، چراکه در هر دستگاهی صدها، اگر نه هزارها، کارشناس وجود دارد. به عنوان مثال، در همه کشورهای توسعه یافته و بسیاري از کشورهای در حال توسعه به ندرت ممکن است وزیر بهداشت پزشک باشد، چراکه کار پزشک تشخیص بیماری فرد و تجویز درمان است، نه سیاستگذاری عمومی که لازمه کار وزارت بهداشت است. همین قاعده در مورد سایر وزارتخانه‌ها نیز به طریق اولی صادق است. وزرا در هر دولتی باید در سیاست و سیاستگذاری عمومی (public  policy) اختیار، موضع و تجربه داشته باشند و به مسائل سیاسی کلان، تخصیص منابع، اولویت‌های ملی و... که اموری سیاسی هستند، مسلط باشند. به ‌عکس، حضور تکنوکرات‌ها در راس دستگاه‌ها موجب ناهماهنگی، ضعف در «آمیختگی سیاستی» و دعواهای بخشی می‌شود. ريیس و اعضای دولت در نظام‌‌های سیاسی مردم‌گرا، سیاستمدارانی هستند که با تکیه بر مشروعیت سیاسی برآمده از سرمایه رای مردم، بدنه اجرایی و کارشناسی هر دستگاه را در جهت ماموریت جامعی که در انتخابات از مردم گرفته‌اند، هدایت می‌کنند. حمید پورمحمدی معاون سابق سازمان برنامه اخیرا گفته است: «سازمان برنامه در تدوین سیاست‌ها مطلقا نقشی ندارد.» وی افزوده: «در مجمع تشخیص هم سیاست‌ها تدوین می‌شود و هم حتی اهداف کمی تعیین می‌شود.» و اینکه سازمان برنامه در برابر مجلس، شورای نگهبان و شورای سران قوا هیچ قدرتی ندارد. در چنین شرایطی شورای 450 نفره و کارگروه‌ها یا هر ترتیبات دیگری تنها در صورتی می‌توانند زمینه‌ساز موفقیت دولت پزشکیان شوند که وزرای سیاسی قوی معرفی کنند؛ به نحوی که یک دولت قوی شکل بگیرد که بتواند مجری سیاست‌هایی باشد که دکتر پزشکیان براساس آنها از مردم رای گرفته است. چنین رویکردی با جلب حمایت مردمی امکان عبور از موانع موجود را نیز افزایش می‌دهد. در شرایط کنونی، یک کابینه تکنوکراتیک و کارشناسی ممکن است حتی از عهده رفع بسیاری از مشکلات روزمره و معیشتی نیز بر نیاید. به عنوان مثال، حل مشکل منفی بودن نرخ تشکیل سرمایه و نقدینگی فزاینده که ریشه تورم خانمان‌برانداز است و رفع انواع ناترازی‌ها در سیاست خارجی، حامل‌های انرژی، صندوق‌های بازنشستگی، بانک‌ها و... و تهدیدات و کمبودهایی که از قِبل این ناترازی‌ها شکل گرفته، مشکلات بین بخشی کلانی هستند که ریشه در تحریم و انواع سیاستگذاری‌های نادرست دارند. بدون اصلاح سیاست‌های کلان که امید بیافریند، اصلاحات مهم مثل تعدیل قیمت‌‌ها ازجمله قیمت بنزین نه عادلانه خواهد بود و نه مردم به آن تن خواهند داد. حل مشکل فساد فراگیر که دکتر پزشکیان بر آن تاکید دارد، مستلزم پرداختن به ریشه‌های آن و گسترش شفافیت و توسعه حوزه عمومی است و ایجاب می‌کند که ازجمله همه نهادها و شرکت‌های بزرگ تحت نظارت دولت و مجلس قرار گیرند، درآمدها در خزانه متمرکز شود، همه هزینه‌ها تنها از کانال بودجه مصوب انجام شود و... و همه اینها مستلزم برخورداری دولت از توان سیاسی است. اقتصاد تنها در صورتی می‌تواند در مسیر اصلاح قرار گیرد که غل و زنجیر سیاست داخلی و خارجی از دست و پایش باز شود. تکلیف سیاست خارجی و نقش عظیم آن در تک‌تک امور داخلی از پیش روشن است.
واقعیت این است که دیگر مجالی برای آزمون و خطا نداریم و نمی‌توانیم تنها به اقدامات خُرد برای رفع مشکلات معیشتی دلخوش باشیم، چراکه هم این راه‌ها را آزموده‌ایم و هم طی چندین دهه گذشته عمدتا از منابع طبیعی تغذیه کرده‌ایم و این منابع در شرف پایان است. در 4 سال پیش‌رو تصمیمات سیاسی سختی باید گرفته شود که از عهده یک دولت تکنوکرات خارج است. دولت و وزرا هر چه سیاسی‌تر باشند و به اقتضائات سیاست داخل و خارجی ایران واردتر، هماهنگی  و اتخاذ تصمیمات درست بیشتر ممکن خواهد  بود.
دیپلمات   بازنشسته