در شرايطي كه بزرگ‌ترين زيرساخت دريايي كشور در بندرعباس، يعني مجتمع كشتي‌سازي و صنايع فراساحل ايران (ايزوايكو)، توان ساخت و تعمير انواع شناورهاي سبك و سنگين، از نفتكش‌هاي غول‌پيكر گرفته تا سكوهاي دريايي را دارد، اما بخش بزرگي از ظرفيت آن بلااستفاده مانده و سفارش‌هاي مهم دريايي همچنان به شركت‌هاي خارجي واگذار مي‌شود. پرسش اينجاست كه چرا اين ظرفيت عظيم ملي ناديده گرفته مي‌شود و راه‌حل احياي كامل آن چيست؟
ايزوايكو؛ غول مغفول صنعت دريايي ايران
ايزوايكو در سال ۱۳۵۲ با هدف تبديل شدن به قطب كشتي‌سازي خاورميانه در ۳۷ كيلومتري غرب بندرعباس و در كنار آب‌هاي خليج‌فارس تاسيس شد. طراحي اوليه اين مجتمع بر اساس الگوهاي پيشرفته اروپايي و با هدف پوشش بازار منطقه‌اي و بين‌المللي تعمير و ساخت كشتي‌هاي اقيانوس‌پيما انجام گرفت. اما اكنون، پس از پنج دهه، در حالي كه اين مجتمع تجربه ساخت نفتكش‌هاي عظيم، كشتي‌هاي كانتينربر و سكوهاي گازي پارس جنوبي را دارد، با ظرفيت خالي و پروژه‌هاي بر زمين‌مانده دست‌وپنجه نرم مي‌كند. اين مجموعه از موقعيتي استراتژيك، نيروي انساني متخصص، تجهيزات بومي‌سازي‌شده، و تجربه صنعتي برخوردار است، اما در حالي كه بسياري از كشتي‌هاي مورد نياز كشور در داخل قابل ساخت يا تعميرند، شاهد هستيم كه سفارش‌هاي متعدد به شركت‌هاي خارجي داده مي‌شود. اين شكاف ميان توان بالفعل و استفاده واقعي از آن، موضوعي است كه زنگ خطر را براي تصميم‌گيران به صدا درآورده است.
روايت يك عقب‌ماندگي ساختاري
سعيد جعفري، سرپرست فعلي مجتمع ايزوايكو، در گفت‌وگو با «اعتماد» ضمن ابراز نگراني از حمايت نشدن از ظرفيت‌هاي داخلي مي‌گويد: «وقتي شركت‌هاي خارجي صف طولاني براي سفارش دارند، و ما بدون پروژه مانده‌ايم، بايد به جايگاه صنعت ملي‌مان شك كرد. ما تجربه ساخت نفتكش‌هاي ۳۲۰ هزار تني را داريم، اما همچنان براي تعمير و ساخت به خارج سفارش مي‌دهند.»
او حضور همزمان دو نفتكش ۱۲۰ هزار تني درحال تعمير در ايزوايكو را نشانه‌اي از توان بالاي عملياتي اين مجموعه مي‌داند و معتقد است در صورت تخصيص پروژه‌هاي داخلي، ايزوايكو مي‌تواند به خودكفايي كامل در حوزه صنايع دريايي كمك كند.
بازاري كه از دست مي‌رود
با وجود تحريم‌هاي سنگين، ايزوايكو توانسته برخي پروژه‌هاي ملي را بدون اتكا به منابع و فناوري خارجي پيش ببرد. از ساخت سكوهاي نفتي در ميدان‌هاي گازي پارس جنوبي تا تعمير ريگ‌هاي حفاري دريايي، اين مجتمع تجربه ارزشمندي دارد كه اكنون در حال بلااستفاده ماندن است.
اما در عمل، سفارش‌ها به كشورهايي چون چين، هند، كره‌جنوبي و حتي امارات مي‌رود. دلايل؟ پايين بودن اعتماد مديران به توان داخلي، پيچيدگي بروكراسي دولتي، عدم تخصيص بودجه پايدار براي نوسازي شناورهاي ملي و نبود الزام قانوني براي استفاده از ظرفيت داخلي. در واقع، دولت و نهادهاي عمومي با سفارش‌هاي كلان خود مي‌توانند نجات‌بخش صنعت كشتي‌سازي داخلي باشند. اما در غياب اين حمايت، ايزوايكو و مجموعه‌هاي مشابه تنها نظاره‌گر رونق صنايع دريايي كشورهاي ديگرند.
غفلت از توسعه دريا محور!
آيت‌الله محسن ابراهيمي، نماينده مردم هرمزگان در مجلس خبرگان رهبري، در بازديد از ايزوايكو، اين مجتمع را يكي از مصاديق تحقق اقتصاد مقاومتي خواند و تاكيد كرد: «تا زماني كه نهادهاي حاكميتي باور نكنند كه دريا و صنايع پيراموني آن، گلوگاه توسعه كشور است، نبايد انتظار رونق در جنوب كشور را داشت.»
او با استناد به تاكيدات رهبر انقلاب درباره لزوم توسعه صنايع درياپايه، خواستار تشكيل كميته‌اي دايمي در سطح ملي براي سياست‌گذاري در حوزه دريامحور شد. در حال حاضر، نه تنها سازوكاري براي حمايت از ايزوايكو وجود ندارد، بلكه برخي نهادهاي دولتي با مقررات پيچيده و مانع‌تراشي‌هاي اداري، زمينه را براي ركود بيشتر فراهم كرده‌اند.
تنگناي مالي و مهاجرت نيروهاي متخصص
يكي ديگر از معضلات اين صنعت، فرار نيروهاي متخصص به كشورهاي حوزه خليج‌فارس است. بسياري از فارغ‌التحصيلان مهندسي دريايي، كه آموزش‌هاي تخصصي خود را در دانشگاه‌هاي ايراني يا در خود ايزوايكو گذرانده‌اند، به دليل نبود امنيت شغلي و پروژه‌هاي پايدار، جذب شركت‌هاي خارجي مي‌شوند.
از سوي ديگر، كمبود نقدينگي و عدم پرداخت مطالبات از سوي برخي مشتريان دولتي، ايزوايكو را در وضعيت دشواري قرار داده است. اين مجموعه در سال‌هاي اخير علي‌رغم اجراي موفق پروژه‌هايي نظير ساخت كشتي اقيانوس‌پيماي كانتينربر ۲۲۰۰ TEU تحت كلاس GL آلمان، نتوانسته سرمايه‌گذاري جديد جذب كند.
موانع حقوقي و غيبت الزامات قانوني
در حال حاضر، هيچ الزامي براي شركت‌هاي دولتي و شبه‌دولتي وجود ندارد كه ساخت و تعمير كشتي‌هاي خود را در داخل انجام دهند. در غياب قانون الزام‌آور، شركت‌هايي نظير كشتيراني جمهوري اسلامي ايران، شركت ملي نفتكش و حتي برخي شركت‌هاي پيمانكاري بزرگ، ترجيح مي‌دهند پروژه‌هاي خود را به خارج سفارش دهند. بررسي‌ها نشان مي‌دهد كه تدوين يك «قانون الزام استفاده از ظرفيت داخلي در صنايع دريايي» مي‌تواند حداقل در كوتاه‌مدت سفارش‌هاي بزرگ را به ايزوايكو بازگرداند و نقطه آغاز بازسازي صنعت كشتي‌سازي كشور باشد.
ايزوايكو؛ شريان خاموش تجارت
دريايي ايران
با وجود دارا بودن زيرساخت‌هايي چون حوضچه آرامش ۳۸۰ هكتاري، سامانه‌هاي پيشرفته آب‌گيري، اسكله‌هاي ماژولار، جرثقيل‌هاي سنگين، خطوط مونتاژ و كارخانه‌هاي جانبي، اين مجتمع همچنان درگير معضلات ابتدايي همچون كمبود پروژه، نبود ضمانتنامه مالي و نبود مشوق براي صادرات خدمات مهندسي است. ايزوايكو مي‌تواند به بازيگري منطقه‌اي در بازار خليج‌فارس و درياي عمان تبديل شود، اما به‌شرطي كه دولت به جاي شعار، وارد ميدان عمل شود و سهم پروژه‌هاي بزرگ دولتي را به اين مجتمع اختصاص دهد.
توسعه درياپايه، نه در حد شعار ،در مقام عمل
با نگاه راهبردي به موقعيت جغرافيايي ايران، وجود صنايع سنگين و نياز روزافزون كشور به بازسازي ناوگان تجاري و نفتي، بايد نقش ايزوايكو بازتعريف شود. اكنون زمان آن است كه دولت سيزدهم و مجلس، به جاي نشست‌هاي نمادين، سازوكاري عملي براي فعال‌سازي كامل اين غول صنعتي فراهم كنند.
در غير اين صورت، سال‌هاي پيش‌رو تنها شاهد فروپاشي تدريجي زيرساخت‌هايي خواهيم بود كه زماني با اميد به خودكفايي بنا شده بودند. احياي ايزوايكو، نه‌تنها بازگشت به خودباوري صنعتي است، بلكه ضرورت راهبردي براي اقتصاد ملي ايران در عصر تحريم‌هاست.