پاسخ يك اقتصاددان به فراخوان «اعتماد»:
ناترازي‌ها محصول تفكر اقتصادي رانتي- نفتي است
ندا جعفري
چند سالي است كه موضوع ناترازي انرژي در ايران به يكي از مسائل مهم اقتصادي و اجتماعي كشور تبدیل شده است كه مي‌تواند تأثيرات گسترده‌اي بر توليدات كشور داشته باشد. ناترازي انرژي به معناي ناهمگوني در توزيع و توليد انرژي در كشور است. در ايران، ناترازي انرژي به دلايل مختلفي از جمله كنترل و تصميمات دولتي، عدم ارتقای فناوري و عدم انتقال به سيستم‌هاي انرژي پايدار ايجاد شده است. دولت‌ها در بخش انرژي به‌خصوص نفت و گاز، نقش بسيار مهمي دارند كه اين كنترل‌ها ممكن است باعث افزايش هزينه‌ها شود چرا كه استفاده از فناوري‌هاي قديمي و كاهش سرمايه‌گذاري در تحقيق و توسعه نوين‌ترين فناوري‌ها، موجب افزايش هزينه‌هاي توليد و تحويل انرژي مي‌شود. اين در حالي است كه ايران با داشتن منابع انرژي فراوان، مي‌تواند از انرژي‌هاي پايدار مانند باد و خورشيد استفاده كند، اما عدم سرمايه‌گذاري در اين زمينه‌ها باعث مي‌شود كه اين امكانات به نتيجه نرسد، ضمن آنكه ناترازي انرژي باعث افزايش هزينه‌هاي توليد و تحويل انرژي مي‌شود كه در نهايت به افزايش هزينه‌هاي زندگي مردم منجر مي‌شود.
تاثير منفي ناترازي انرژي بر اقتصاد
افزايش هزينه‌هاي انرژي مي‌تواند تأثيرات منفي بر اقتصاد كشور داشته باشد و به كاهش سرمايه‌گذاري‌ها و رشد اقتصادي منجر شود. ضمن آنكه استفاده از منابع انرژي قديمي و كاهش سرمايه‌گذاري در فناوري‌هاي پايدار، آلودگي‌هاي محيط زيست را به همراه دارد. سرمايه‌گذاري در تحقيق و توسعه فناوري‌هاي جديد و ارتقای فناوري‌هاي موجود نيز مي‌تواند به كاهش هزينه‌هاي انرژي كمك كند. سرمايه‌گذاري در سيستم‌هاي انرژي پايدار مانند باد و خورشيد، مي‌تواند به كاهش نياز به منابع انرژي نيز كمك كند و در كنار آن افزايش انتخاب‌هاي مردمي و كاهش كنترل‌هاي دولتي در انرژي هم مي‌تواند به بهبود انتقال و توزيع انرژي كمك كند. آنچه مهم است ناترازي انرژي در ايران يكي از مشكلات بزرگ اقتصادي و اجتماعي كشور محسوب مي‌شود كه نياز به راه‌حل‌هاي جامع و مداومي دارد كه ارتقای فناوري، انتقال به سيستم‌هاي انرژي پايدار و كاهش كنترل‌هاي دولتي نيز مي‌تواند به بهبود اين مساله كمك كند. بر اساس آمارها در حوزه برق در سال جاري ۱۸ هزار مگاوات ناترازي در كشور وجود دارد و پيش‌بيني مي‌شود كه اگر توليد و توزيع برق رشد نكند، ميزان ناترازي برق به ۳۰ هزار مگاوات برسد. ناترازي گاز ۲۵۰ ميليون تا ۳۰۰ ميليون مترمكعب است و آنگونه كه در جدول ۷ ماده ۳۷ برنامه هفتم، آمده جبران ناترازي آب به ميزان ۱۵ ميليارد مترمكعب در پايان سال پنجم هدفگذاري شده است كه اين ميزان در ۱۰ سال آينده به ۳۰ ميليارد خواهد رسيد. روزنامه اعتماد به تازگي از شما خوانندگان گرامي درخواست كرده كه با توجه به بحراني شدن وضعيت «ناترازي‌ها» به صورت عام، نظرات و پيشنهادهاي خود را براي حل اين چالش بزرگ كه گريبانگير اقتصاد و جامعه ايران شده، ارايه دهید. آنچه در پي مي‌آيد، صحبت‌هاي يك اقتصاددان درباره مشكل ناترازي در كشور و ارايه پيشنهادهايي براي رفع آن است. از جمله اينكه اين استاد دانشگاه معتقد است يكي از دلايل بروز ناترازي‌ها، تفكر دولتي مبتني بر رانت و درآمد نفتي و نبود بازيگران بخش خصوصي در اقتصاد است.
ناترازي‌ها در بخش‌هاي مختلف
در حال گسترش است
وحيد شقاقي شهري، اقتصاددان و استاد دانشگاه در مورد ناترازي انرژي در كشور به خصوص در بخش برق و گاز بر اين باور است كه بحث ناترازي‌ها محصول يك نگاه و يك تفكر اقتصادي اشتباه در گذشته بوده كه تنها به گاز، برق و آب محدود نمي‌شود و انواع مختلفي از گروه‌ها را در برمي‌گيرد. اين كارشناس اقتصادي در ادامه گفت: اين ناترازي‌ها هر چند در بخش گاز و برق و بنزين خود را نشان داده است اما در بخش‌هاي ديگر هنوز خودش را نشان نداده است، يا اثراتش هنوز روشن نيست؛ مثلا ما در ورود و خروج نيروي كار يا ورود و خروج سرمايه انساني هم ناترازي داريم. به اين معني كه سرمايه‌هاي انساني ما از كشور در حال خروج هستند و مابه ازاي آن جذب سرمايه انساني نداريم. او ادامه داد: ناترازي‌هاي ديگري نيز در حوزه‌هاي پولي و بانكي و... داريم، اما برخي از اين ناترازي‌ها ملموس و قابل مشاهده هستند مثل ناترازي بنزين، گاز، برق، اما برخي از ناترازي‌ها مشهود و روشن نيستند، مثل ناترازي در ورود و خروج سرمايه يا ناترازي در ورود و خروج سرمايه انساني و نيروي كار كه ممكن است در آينده حتي اثرات شديدتري به دنبال داشته باشد.
ناترازي‌هايي كه گريبانگير اقتصاد مي‌شود
شقاقي شهري تصريح كرد: البته موضوع مهم اين است كه برخي از ناترازي‌ها مثل ناترازي حوزه آب يا فرونشست زمين جزو مواردي هستند كه در آينده گريبان اقتصاد ايران را خواهند گرفت. همه اين ناترازي‌ها ريشه در يك تفكر و انديشه اقتصادي غلط دارد كه در كشور حاكم شده است و تا زماني كه ما نتوانيم اين تفكر اقتصادي را تغيير دهيم اين ناترازي‌ها اصلاح نخواهند شد. او با بيان اين پرسش كه چرا اين ناترازي‌ها ايجاد شده است؟ ادامه داد: اين ناترازي‌ها به دليل عدم سرمايه‌گذاري در زيرساخت‌ها و عدم سرمايه‌گذاري در بخش‌هاي مختلف اقتصادي بوده و مساله بعدي به دليل بهره‌وري پايين و قيمت‌گذاري‌هاي دستوري و محيط اقتصاد كلان است كه منجر به بي‌ثباتي و پيش‌بيني ناپذيري اقتصادي شده است. اين كارشناس اقتصادي در ادامه گفت: اين ناترازي‌ها ريشه‌اي هستند و علت اصلي آن اين است كه محيط اقتصاد كلان پذيراي بخش خصوصي نشده است و تفكر ما در اقتصاد يك تفكر اقتصادي - رانتي، نفتي و با قيمت‌گذاري‌هاي دستوري بوده كه ماحصل آن اين ناترازي‌ها شده است، اين در حالي است كه اگر كشور به سمت بخش خصوصي مي‌رفت و تمركز خود را بر توسعه بخش خصوصي مي‌گذاشت، خلاقيت و نوآوري را در پي داشت. او با بيان اينكه بخش خصوصي ريخت و پاش‌هاي دولتي‌ها را ندارد، افزود: بخش خصوصي معمولا از تكنولوژي‌هاي روز استفاده مي‌كند و سرمايه‌گذاري‌هاي خوبي را در اقتصاد انجام مي‌دهد.
ناترازي‌ها، پيامد سوء مديريت‌هاست
شقاقي شهري خاطرنشان كرد: متاسفانه تاكنون اقتصاد را با محوريت تفكر دولتي و منابع متكي به نفت و رانت نفتي اداره كرديم و قيمت‌گذاري‌ها هم دستوري بوده كه ماحصل آن عدم سرمايه‌گذاري‌هاي جديد، عدم بهره‌وري و عدم استفاده از تكنولوژي‌هاي نو و ايده‌ها و خلاقيت‌هاي جديد بوده است.
اين اقتصاددان افزود: ناترازي‌ها پيامد سوء مديريت‌هاست و زماني كه اقتصاد را با يك تفكر دولتي نفتي-رانتي اداره مي‌كنيم ماحصل آن سوء مديريت، عدم خلاقيت، حيف و ميل منابع و افزايش فساد و قيمت‌گذاري دستوري است. او خاطرنشان كرد: اگر تفكر اقتصادي اصلاح نشود و اقتصاد را به متولي خودش يعني بخش خصوصي برنگردانيم همچنان اين ناترازي‌ها تشديد خواهد شد، اما اگر به بخش خصوصي ميدان بدهيم مي‌تواند در بخش برق، توسعه نيروگاه‌ها و انرژي‌هاي پاك سرمايه‌گذاري كند اما با قيمت‌گذاري‌هاي دستوري، انحصارها و ذي‌نفعاني كه در دولت‌ها حضور دارند اجازه حضور بخش خصوصي را نداديم. شقاقي شهري در خاتمه گفت: آنچه مهم است به دنبال حل ناترازي‌ها با تفكرات دولتي نبايد بود، چرا كه ناترازي‌ها محصول تفكر دولتي هستند. اين در حالي است كه اگر به بخش خصوصي ميدان داده شود و قيمت‌گذاري‌هاي دستوري حذف شود و محيط را براي بخش خصوصي فراهم كنيم و نظام رقابت را براي بخش خصوصي فراهم كنيم اين بخش هم در زيرساخت‌ها سرمايه‌گذاري مي‌كند و از تكنولوژي‌هاي روز استفاده مي‌كند.