پوتين، علي‌اف و پاشينيان را بر سر يك ميز نشاند
توافق ارمنستان و آذربايجان براي گفت‌وگوها درباره ترسيم مرزها
آرمين منتظري
روز جمعه، ولاديمير پوتين، رييس‌جمهوري روسيه با رهبران ارمنستان و آذربايجان به‌طور مشترك ديدار كرد. پوتين در كنفرانس مطبوعاتي كه بعد از اين ديدار برگزار شد از گفت‌وگوهايي سازنده در اين ديدار خبر داده و اعلام كرد در خصوص برخي از موضوعات اصلي مورد اختلاف، توافقاتي حاصل شده است.
ديدار پوتين با نيكول پاشينيان، نخست‌وزير ارمنستان و الهام علي‌اف رييس‌جمهوري آذربايجان در شهر سوچي برگزار شد و حدود 3 ساعت به طول انجاميد. اين ديدار در سالروز برقراري صلحي برپا شد كه سال گذشته با ميانجي‌گري مسكو برقرار شد و به درگيري‌ها در منطقه ناگورنوي قره‌باغ پايان داد. ولاديمير پوتين در كنفرانسي مطبوعاتي اعلام كرد كه آذربايجان و ارمنستان درباره طيفي از موضوعات توافق كردند كه از نظر او موضوعاتي كليدي محسوب مي‌شوند. علي‌اف و پاشينيان نيز در سخناني جداگانه در اين كنفرانس مطبوعاتي ارزيابي‌هاي پوتين از اين گفت‌وگو را تاييد كردند. رييس‌جمهوري آذربايجان اعلام كرد كه اين گفت‌وگوها بسيار صريح و مفيد بوده. نيكول پاشينيان نيز اين گفت‌وگوها را مثبت توصيف كرد. علاوه بر اين ديدار مشترك، پوتين دو ديدار جداگانه نيز با پاشينيان و علي‌اف برگزار كرد. اين ديدارها يك بار قبل از ديدار مشترك برگزار شد و يك بار هم بعد از آن.
آذربايجان و ارمنستان چند دهه است كه در خصوص منطقه ناگورنوي قره‌باغ با يكديگر اختلاف دارند. اين منطقه در خاك آذربايجان واقع شده است و كنترل آن در اختيار نيروهاي ارمني بوده است. اين نيروها از زمان جنگ سال 1994 به بعد، تحت حمايت دولت ارمنستان بوده‌اند. در پاييز سال 2020 ارتش آذربايجان در يك جنگ 44 روزه نيروهاي ارمني مستقر در اين منطقه را شكست داد اما در نهايت درگيري‌ها ميان دو كشور با ميانجي‌گري روسيه خاتمه يافت و توافقي ميان دو كشور شكل گرفت كه در نتيجه آن آذربايجان كنترل بخش اعظمي از منطقه ناگورنوي قره‌باغ را به دست گرفت و بار ديگر همه مناطقي راكه تحت كنترل نيروهاي ارمني بود، تحت كنترل خودش قرار داد. روسيه نيز 2 هزار نيروي حافظ صلح به منطقه اعزام كرد تا در ماموريتي حداقل 5 ساله روي حفظ توافقنامه صلح ميان دو كشور نظارت داشته باشند. اين توافقنامه صلح در آذربايجان به عنوان پيروزي اين كشور در جنگ تعبير شد اما در ارمنستان اپوزيسيون اين كشور دولت را به واسطه پذيرش توافق صلح، خائن توصيف كردند. اما پاشينيان با هدف ممانعت از خارج شدن كنترل كل منطقه ناگورنوي قره‌باغ از دست نيروهاي ارمني از اين توافق دفاع كرد. در توافقنامه صلح سال 2020 يك كريدور حمل‌ونقل پيش‌بيني شده بود كه آذربايجان را به منطقه نخجوان وصل مي‌كرد. اين طرح از همان ابتدا با مخالفت اپوزيسيون ارمنستان مواجه شد چراكه آنها مي‌ترسيدند كه منافع ارمنستان با تغيير از پيش‌برنامه‌ريزي‌شده مرزها به خطر بيفتد.
پوتين روز جمعه در افتتاحيه ديدار با پاشينيان و علي‌اف گفت كه ارمنستان، آذربايجان و روسيه در يك سالي كه از امضاي توافقنامه صلح مي‌گذرد «دستاوردهاي زيادي» به دست آوردند. او گفت كه درگيري در مقياس وسيع وجود ندارد، حدود 53,000 پناهجو به خانه‌هاي خود بازگشته‌اند و نيروهاي حافظ صلح روسي امنيت ساكنان قره‌باغ كوهستاني را تضمين مي‌كنند. علي‌اف و پاشينيان هم در سخنان ابتدايي خود گفتند كه آمادگي دارند در خصوص تحديد و تعيين مرزها گفت‌وگو كنند. البته پاشينيان خاطرنشان كرد كه شرايط در مرز و منطقه ناگورنوي قره‌باغ با ثبات مورد انتظار فاصله دارد و ده‌ها نفر از مردم از هر دو طرف سي سال گذشته جان‌شان را از دست داده‌اند. او شرايط در مرز دو كشور را بحراني توصيف كرد. پاشينيان گفت: «ارزيابي‌هاي ما حاكي از آن است كه نيروهاي آذربايجاني به محدوده سرزميني ارمنستان تجاوز كرده‌اند.» پاشينيان همچنين تاكيد كرد كه« موضوع اسراي جنگي، گروگان‌ها و اشخاصي كه در زندان نگهداري مي‌شوند هنوز لاينحل باقي مانده است. علي‌اف نيز در پاسخ گفت كه مقامات آذربايجاني به‌طور علني پيشنهاد گفت‌وگو براي رسيدن به يك معاهده صلح با ارمنستان را مطرح كرده‌اند تا رويارويي‌ها ميان دو كشور پايان يافته و هريك از طرفين محدوده و استقلال سرزميني ديگري را به رسميت شناخته، طرفين بتوانند به عنوان دو همسايه بار ديگر در كنار هم روزگار بگذرانند.» علي‌اف همچنين اعلام كرد كه آذربايجان بيش از 100 اسير جنگي را از زمان پايان جنگ سال گذشته به ارمنستان تحويل داده است.
بعد از اين نشست، ولاديمير پوتين اعلام كرد كه روسيه، آذربايجان و ارمنستان توافق كردند تا پيش از پايان يافتن سال جاري ميلادي مكانيزمي طراحي كنند تا براساس آن مرزهاي دو كشور تحديد و ترسيم شود. پوتين همچنين اعلام كرد كه سه كشور همچنين درباره گشايش كريدورهاي حمل‌ونقل ؛ شامل خطوط آهن و جاده‌ها گفت‌وگو كردند و پيشرفت‌هاي زيادي در خصوص موضوعات بشردوستانه در اين گفت‌وگو به دست آمد.
پوتين پس از مذاكرات سه‌جانبه در سوچي گفت: مايلم تاكيد كنم كه اين ديدار كاملا مفيد و به موقع بود. من هديه‌اي براي دوستان ارمني و آذربايجاني دارم - اين يك شاخه زيتون است كه نماد صلح و رفاه است. من بسيار اميدوارم كه توافقات امروز رعايت شود و شرايطي را براي گام‌هاي بعدي در جهت عادي‌سازي روابط در قفقاز جنوبي ايجاد كند. الهام علي‌اف نيز اعلام كرد: ما همواره براساس اصل اومانيسم عمل كرده‌ايم و از اين پس نيز همچنان ادامه خواهيم داد. ما به عنوان آذربايجان آماده‌ايم صفحه درگيري را كه سال‌هاست ادامه دارد، ورق بزنيم و وارد مرحله روابط عادي شويم. معتقدم به اهداف‌مان نيز در اين قالب دست خواهيم يافت. نيكول پاشينيان هم ديدار خود با سران روسيه و آذربايجان را سازنده دانست و گفت: به عنوان دولت منتخب مردم ارمنستان تاييد مي‌كنم كه ارمنستان آماده انجام اقدامات لازم براي آغاز دوره صلح است.
نگاه ايران به نقش ميانجي‌گري روسيه
با توجه به نزديكي آذربايجان به تركيه و گرجستان طي يك سال گذشته، محاسبه ايران اين بود كه روسيه در نهايت وارد عمل خواهد شد و اجازه نخواهد داد يك نظم دو قطبي در منطقه قفقاز شكل بگيرد. نظمي كه در يك سوي آن تركيه، آذربايجان و گرجستان بايستند و در سوي ديگر آن نيز ايران در كنار ارمنستان قرار بگيرند. چنين نظمي موقعيت مسكو را نيز در منطقه به چالش خواهد كشيد. در صورت شكل‌گيري چنين نظمي، اين امكان وجود خواهد داشت كه بار ديگر درگيري در منطقه رخ دهد و مسكو باز هم مجبور شود نقش ميانجي و حافظ صلح را بازي كند. علاوه بر اين، اگرچه ايران به نفوذ روسيه در قفقاز مشكوك است، اما تهران آمادگي وارد شدن به رويارويي با مسكو را ندارد. همكاري ايران و روسيه در ساير زمينه‌ها مانند سوريه و بخش نفت براي تهران مهم‌تر از قفقاز است. اگرچه منطقه قفقاز اولويت اصلي ايران نيست اما ايران تمايل دارد نشان دهد كه تحمل تغييرات عمده در منطقه را نخواهد داشت. البته مخاطب اصلي ايران از ارسال اين پيام تركيه است. در عين حال مسكو نيز خيلي مشتاق گسترش حوزه نفوذ هيچ كشوري به غير از خودش در منطقه قفقاز نيست، در ابتدا سياست صبر را در پيش گرفته بود اما حالا تصميم گرفته به عنوان ميانجي وارد عمل شود و از اين طريق نفوذ خود را در منطقه تثبيت كند.