يسرا بخاخ
برگزاري همه‌پرسي كردستان با تمام چالش‌هايي كه با آن مواجه بود، ساده‌ترين بخش مرحله جديدي است كه مردم كردستان و عراق با آن روبه‌رو خواهند شد. همه‌پرسي با مشاركت 72 درصدي واجدين شرايط راي‌دهي برگزار شد و بر اساس گزارش‌هاي اوليه حدود 93 درصد از افرادي كه در همه‌پرسي شركت كرده‌اند به جدايي كردستان از عراق آري گفته‌اند. اما مهم‌ترين مرحله مربوط به مرحله بعد از اعلام نتايج است، مرحله‌اي كه در آن مي‌توان ميزان دقت معادلات بارزاني براي قدم گذاشتن در اين راه را سنجيد. در حالي كه برخي گزارش داده‌اند كه ايالات متحده كه با تهديد كردستان به صورت علني اعلام كرده بود از اقدامات اربيل براي برگزاري همه‌پرسي حمايت نمي‌كند در خفا در ديدارهايي كه با بارزاني داشته‌اند حمايت خود را از اين اقدامات بيان كرده‌اند. روزنامه الاخبار لبنان گزارش داده بود كه واشنگتن به اين ترتيب حيدر العبادي را هم فريب داده بود. به همين دليل اقدامات عملي زيادي از سوي العبادي پيش از همه‌پرسي ديده نشد و او بيشتر به صدور بيانيه و اعتراض‌هاي كلامي اكتفا كرد. اما به محض اينكه همه‌پرسي برگزار شد، معادلات براي بارزاني تغيير كرده است. حيدر العبادي، نخست‌وزير و فرمانده كل نيروهاي مسلح عراق در طول 24 ساعت دوبار با فرماندهان ارتش اين كشور ديدار كرده است. اين ديدارها پشت درهاي بسته با حضور افسران عاليرتبه سازمان اطلاعات داخلي در منطقه سبز بغداد برگزار شد تا طرح انتشار مجدد نيروهاي ارتش عراق در مناطق مورد مناقشه با اربيل بررسي شود. پارلمان عراق روز دوشنبه در پي برگزاري همه‌پرسي كردستان، دولت را ملزم كرد تا بار ديگر سلطه خود را در مناطق مورد مناقشه كه شاهد حضور نيروهاي پيشمرگه كُرد است، با انتشار نيروهاي ارتش حاكم كند.
يك مسوول ارشد عراقي در كابينه عراق اعلام كرده در اين نشست كه چند ساعت به طول انجاميده موضوعاتي چون مقابله با داعش در الحويجه به عنوان آخرين پايگاه تروريست‌ها در عراق و همچنين مساله استقرار نيروهاي ارتش و پليس اتحاديه عراق به پايگاه‌ها و مقرهاي خود در مناطق مورد مناقشه مورد بررسي قرار گرفته شده است. از 10 ژوئن 2014 تاكنون نيروهاي ارتش و پليس اتحاديه عراق پايگاه‌هاي خود در مناطق مورد مناقشه را ترك كرده بودند و عناصر پيشمرگه وابسته به حزب دموكراتيك كردستان در اين مناطق مستقر شده بودند. اين مسوول ارشد در دولت عراق تاكيد كرد كه بغداد به ائتلاف بين‌المللي ضد داعش هم ابلاغ كرده است كه اگر نيروهاي پيشمرگه بخواهند در روند استقرار نيروهاي ارتش عراق كارشكني كنند يا مانع حضور آنها در اين مناطق شوند، ارتش با آنها مقابله خواهد كرد. حيدر العبادي اعلام كرد كه دولت عراق مذاكراتي براي همه‌پرسي غيرقانوني كردستان با اربيل انجام نمي‌دهد و افزود: درمورد نتايج همه‌پرسي مذاكره نمي‌كنيم زيرا اين همه‌پرسي بر خلاف قانون بوده است. نخست وزير عراق تاكيد كرد كه مسوولان منطقه كردستان را به دليل برگزاري همه‌پرسي مجازات خواهد كرد نه مردم اين منطقه را.
وي ضمن ابراز تعجب از آنچه تلاش گروهي براي ايجاد فتنه در منطقه توصيف كرده يادآور شد كه مناطق مورد مناقشه بايد به دولت مركزي عراق تحويل داده شود و افزود كه دادگاه عالي فدرال عراق رأي به غيرقانوني بودن برگزاري همه‌پرسي كردستان داده بود و حالا هم اين دادگاه بايد در خصوص اختلافات موجود داوري كند. نخست وزير عراق تاكيد كرد كه نيروهاي ارتش اين كشور در حال مبارزه با داعش هستند و همه‌پرسي و چيز ديگري توجه اين نيروها را به خود جلب نمي‌كند.
كركوك خط قرمز بغداد
قيس الخزعلي، فرمانده نيروهاي العصائب كه بخشي از نيروهاي الحشد الشعبي است نيز در ديدار با «يان كوبيش» فرستاده ويژه سازمان ملل به عراق اعلام كرد كه الحشد الشعبي با هر اقدامي كه با هدف تجزيه عراق باشد مقابله خواهد كرد. وي با استقبال از مواضع پارلمان عراق تاكيد كرد كه بايد از مواضع دولت عراق و نيروهاي امنيتي كشور براي حفظ وحدت عراق حمايت كرد. برخي از اقدامات شوراي امنيتي كابينه عراق در خصوص همه‌پرسي كردستان به منظور همكاري و هماهنگي با كشورهايي مانند ايران و تركيه تا حدي عملياتي شده است. از طرفي رزمايش مشترك ارتش عراق و ارتش تركيه در مرزهاي شمالي عراق پيام واضحي به مسعود بارزاني، رييس منطقه كردستان است كه امكان عملي شدن تهديدهاي تركيه در خصوص اقدام نظامي عليه كردستان وجود دارد. هادي جلومرعي، كارشناس و تحليلگر سياسي عراقي مي‌گويد با توجه به اينكه منطقه كردستان عراق از طريق رسانه‌هاي خود، بغداد و كشورهاي مجاور را به مذاكره و گفت‌وگو دعوت كرده است احتمالا طي روزهاي آينده اتفاقات غيرمنتظره زيادي رخ بدهد. اين تحليلگر عراقي مي‌گويد كه هنوز نمي‌توان به صورت دقيق پيش‌بيني كرد كه آيا عليه منطقه كردستان اقدام نظامي صورت مي‌گيرد تا مسعود بارزاني از گامي كه به سوي جدايي از عراق برداشته عقب‌نشيني كند اما بدون شك فشارها بر او براي پس گرفتن كركوك تشديد خواهد شد. جلومرعي مي‌گويد عراقي‌ها نمي‌توانند از كركوك بگذرند از طرفي با توجه به حضور شهروندان تركمان عراقي در اين استان، كركوك براي تركيه هم از اهميت بالايي برخوردار است.
اما با بازگشت به رزمايش مشترك ارتش عراق و نيروهاي نظامي تركيه بايد به اين نكته اشاره كرد كه اين نخستين رزمايش مشترك در تاريخ روابط نظامي دو كشور است و برگزاري اين رزمايش در شرايط فعلي حاكي از اهميت و حساسيت صحنه سياسي و امنيتي عراق است و نشان مي‌دهد كه خطر وجودي كه عراق و تركيه همزمان احساس مي‌كنند، آنكارا را بر آن داشته تا رابطه خود را با بغداد ترميم كند. اين تحليلگر عراقي مي‌گويد تحولات به گونه‌اي است كه امكان همكاري حتي ميان نيروهاي الحشد الشعبي و نيروهاي ارتش تركيه هم وجود دارد. به گفته او با توجه به اينكه بخش زيادي از بودجه دولت مركزي عراق به منطقه كردستان اختصاص پيدا مي‌كند اين منطقه باري بر دوش بغداد به شمار مي‌رود اما مشكل بغداد با اربيل فقط در ماجراي كركوك و مناطق مورد مناقشه محدود مي‌شود، حتي اگر كُردها از تصميم خود براي جدايي هم عقب‌نشيني كنند ديگر رابطه اربيل با بغداد مثل قبل نخواهد بود. هادي جلومرعي مي‌گويد كه بغداد امتيازهاي زيادي به منطقه كردستان داده بود كه حالا با برگزاري همه‌پرسي نه‌تنها اين امتيازات از كردستان گرفته مي‌شود بلكه كارمندان و مسوولان ارشد كُرد كه در استخدام دولت مركزي هستند از كار بركنار خواهند شد. اين تحليلگر مي‌نويسد كه به عقيده او كُردها بر موضع خود پافشاري خواهند كرد و بغداد نيز در مقابل آنها كوتاه نخواهد آمد و در مقابل اتحاد ايران، تركيه و عراق براي محاصره كردستان، اين منطقه و مردم آن هستند كه در سايه ممنوعيت صادرات نفت منطقه كردستان تاوان و بهاي سنگيني را پرداخت خواهند كرد.
دوران بي‌ثباتي
عبدالباري عطوان، تحليلگر و نويسنده پايگاه تحليلي الراي اليوم نيز در گزارشي درباره فرداي برگزاري همه‌پرسي كردستان نوشته كه نتيجه همه‌پرسي چندماهي است كه مشخص است. «آري» رأي اكثريت مردم در همه‌پرسي كردستان بود اما آنچه گنگ و نامفهوم به نظر مي‌رسد مرحله بعد از اين همه‌پرسي است. نشانه‌هاي زيادي وجود دارد كه نشان مي‌دهد مرحله خطرناك و دشواري با نام مرحله بي‌ثباتي در انتظار عراق است. با توجه به واكنش‌هاي كشورهاي مجاور عراق و تاكيد بر اينكه برگزاري همه‌پرسي جدايي كردستان نوعي اعلام جنگ عليه كشورهاي منطقه است، شايد شراره‌هاي يك جنگ داخلي شعله‌ور شود كه عاملان آن كُردهاي عراق باشد.
عبدالباري عطوان نوشته كه كُردها با اشتياق زيادي در مقابله با داعش و جنگ عليه تروريست‌ها همكاري كردند و در جنگ براي آزاد‌سازي موصل هم صدها كشته دادند اما همه اين كارها را بنا به درخواست امريكا انجام دادند بهاي آن هم اعلام استقلال كردستان از عراق بود. جنگ عليه داعش جمع اضداد بود، به گونه‌اي كه ايراني‌ها، روس‌ها، امريكايي‌ها، كردها و عرب‌ها و مسلمان و مسيحي و شيعه و سني همه در برابر يك دشمن و تهديد مشترك ايستادگي كردند اما اين جنگ حالا بعد از چهار سال رو به پايان است و به سرعت اين ائتلاف نانوشته را از بين مي‌برد اما بارزاني زمان بدي را براي اين همه‌پرسي انتخاب كرد به صورتي كه بار ديگر همسايگان عرب، ايراني و تُرك خود را عليه كردستان و مردمش متحد كرده است. علاوه بر آن كردستان زيرساخت‌هاي لازم براي ايجاد يك دولت مستقل را ندارد و بدهي‌هاي مالي دولت اين منطقه روز به روز افزايش پيدا مي‌كند و خزانه آن نيز خالي است، حقوق كارمندان خود را چند ماهي است كه پرداخت نكرده و در حالي كه برخي دموكراسي اين منطقه را خام و ناقص مي‌دانند گروهي نيز معتقدند در فرهنگ لغات بارزاني چيزي به اسم دموكراسي وجود ندارد زيرا دوره رياست او بر منطقه كردستان دو سالي است كه به پايان رسيده است و هنوز مشخص نيست كه انتخابات رياست‌جمهوري در نوامبر آتي برگزار خواهد شد يا خير. به محض اينكه پارلمان كردستان درباره سود حاصل از فروش نفت منطقه كردستان بارزاني سوال كرد او پارلمان را تعطيل كرد و همين مساله به تشديد شكاف‌هاي موجود ميان حزب دموكراتيك كردستان و اتحاديه ميهني منجر شد.
با توجه به صدور بيانيه‌هاي متعدد در طول 24 ساعت گذشته در مخالفت با همه‌پرسي كردستان از سوي سازمان ملل، وزارت خارجه امريكا، بريتانيا، تركيه، ايران، كويت، مصر و سودان و چندين كشور ديگر و تاكيد مجدد رجب طيب اردوغان، رييس‌جمهور تركيه بر احتمال تحريم كردستان از سوي آنكارا و حمايت از يكپارچگي عراق تحليلگر كهنه كار فلسطيني مي‌نويسد: اسراييل تنها رژيمي است كه در دنيا از اين همه‌پرسي حمايت كرده بود و به صورت آشكار از بارزاني خواسته تا اعلام استقلال كند. شايد اين تنها رژيمي باشد كه رژيم كردستان را هم به رسميت بشناسد و باز هم بعيد نيست كه سرنوشت اين رژيم مانند سرنوشت دولت رئوف دنكتاش، رييس‌جمهور بخش ترك‌نشين قبرس باشد كه به غير از تركيه، كشور ديگري آن را به رسميت نشناخته است. اما اين دو يك تفاوت اساسي با هم دارند كه بخش ترك‌نشين قبرس صلح‌طلب و ضعيف است و همپيمان يكي از كشورهاي عضو ناتو است. اما دولت مورد نظر كُردها يك كشور كوچك و محاصره شده به وسيله 4 كشور منطقه‌اي مهم يعني ايران، تركيه، سوريه و عراق خواهد بود.
ديدار مسوولان امنيتي سوري و تركيه
نضال قبلان، سفير پيشين سوريه در آنكارا توضيح مختصر و مفيدي در خصوص مواضع كشورهاي مجاور عراق در خصوص اين همه‌پرسي داده است و در ديدار با شبكه خبري الميادين گفت كه سوريه اجازه نخواهد داد يك دولت صهيونيست در مرزهاي شمالي خود تاسيس شود و ايران، تركيه و عراق هم موضع مشابهي با دمشق در اين زمينه دارند. بارزاني در اشتباهي راهبردي همه همسايگان خود را عليه خود متحد كرده است. اطلاعات نسبتا دقيقي حاكي است كه هياتي امنيتي از تركيه چند روز پيش با مسوولان امنيتي سوريه با نظارت روسيه ديدار كرده‌اند با وجود اينكه بر اساس گزارش‌ها اين ديدار تند و پر تنش بوده است اما مسوولان دو كشور تلاش كرده‌اند تا مواضع خود را براي مرحله بعد از همه‌پرسي متحد كنند.
تركيه با ايجاد منطقه خود گردان در شمال سوريه مانند منطقه‌اي كه در عراق وجود دارد مخالف است اما وليد المعلم، وزير خارجه سوريه اخيرا اعلام كرده تشكيل منطقه خودگردان كُردها در شمال سوريه آن هم در چارچوب دولت و مرزهاي آن قابل مذاكره است. با اين حال وزير خارجه سوريه با تشكيل دولت كردستان در شمال عراق و در مجاورت خاك سوريه مخالفت كرد و گفت كه سوريه از وحدت عراق حمايت مي‌كند.
در همين راستا روزنامه يني شفق تركيه در گزارشي اعلام كرده كه مسوولاني از فرانسه و امريكا در خانه هوشيار زيباري، وزير خارجه پيشين عراق ديدار كرده و طرح الحاق اراضي كُرد نشين سوريه به كردستان عراق را مورد بررسي قرار داده‌اند. بر اساس اين گزارش كركوك به عنوان پايتخت دولت مورد ادعايي كُردها انتخاب و تاكيد شده كه بايد براي اين دولت گذرنامه و ارتش مشترك تشكيل شود. بر اساس اين خبر در اين جلسه كه پيش از همه‌پرسي برگزار شده است، پيتر وودارد گالبرايث، ديپلمات امريكايي، زلماي خليل‌زاد، سفير پيشين امريكا در عراق و برنارد كوشنر، وزير خارجه پيشين فرانسه در خانه هوشيار زيباري ديدار كرده و دستورات لازم را به بارزاني داده‌اند.
عبدالباري عطوان در پايان يادداشت خود نوشته گمان نمي‌كنم كه آقاي بارزاني در تحليل خود دقيق بوده باشد زيرا شايد به ظاهر همه‌پرسي كه روز 25 سپتامبر در منطقه كردستان عراق برگزار شده روي كاغذ كُردها را به استقلال و تشكيل دولت مورد نظرشان نزديك‌تر كند اما واقعيت اين است كه ممكن است اين همه‌پرسي آتش جنگي چند ساله را شعله ور كند و بعيد نيست ائتلافي كه داعش را از بين بُرد اين‌بار براي مقابله با دولت كردستان هم بار ديگر متحد شود.