مديريت سانحه آتش‌سوزي و انفجار بندر شهيد رجايي بعد از ۴۸ ساعت
مهدي زارع
مهار آتش سوزي و انفجار در بندر شهيد رجايي پس از ۴۸ ساعت نيازمند روش‌هاي پيشرفته، تجهيزات سنگين و مديريت بحران چندجانبه است. با توجه به گستردگي خسارات احتمالي (انفجار، آتش‌سوزي مواد نفتي/شيميايي، تخريب سازه‌ها) علت دقيق انفجار بندر شهيد رجايي در ۶ ارديبهشت ۱۴۰۴ هنوز به صورت رسمي اعلام نشده است. ساخت بندر شهيد رجايي با نام اوليه «شه بندر» با توجه به مصوبه سال ۴۹ شوراي اقتصاد با قراردادي با يك كنسرسيوم ايتاليايي ايتالكو آغاز شد. از سال ۱۳۵۳ عمليات احداث آن كليد خورد ولي بلافاصله پس از انقلاب، احداث اين بندر در دولت شهيد رجايي در سال ۱۳۵۹ پيگيري و در سال‌هاي پس از جنگ تحميلي تكميل شد. با توجه به اهميت اين بندر به عنوان يكي از مهم‌ترين بنادر تجاري ايران و سوابق حوادث مشابه، مي‌توان از ديد پدافند غيرعامل چند نكته را مد نظر قرار داد. شروع حادثه ابتدا با يك آتش‌سوزي جزیي در محدوده اسكله كانتينري شركت سينا حريق بود. علل احتمالي اين آتش‌سوزي و انفجارهاي بعدي (بر اساس سناريوهاي محتمل) را مي‌توان حوادث صنعتي يا نقص فني انفجار مخازن سوخت يا مواد شيميايي به دليل نقص در نگهداري، افزايش فشار يا خرابي تجهيزات دانست. آتش‌سوزي ناشي از جرقه يا اتصال برق در انبار كالاهاي قابل اشتعال و اشتباهات انساني در مراحل بارگيري و تخليه محموله‌هاي خطرناك در اين نوع حوادث موثرند. مي‌توان احتمال حادثه‌اي تصادفي از قبيل آتش‌سوزي ناشي از گرماي شديد و حادثه ناشي از برخورد و تصادف جرثقيل را نيز در نظر داشت. آتش‌سوزي پالايشگاه‌ها و بنادر ايران در سال‌هاي اخير رخ داده و سابقه آتش‌سوزي بندرها در ايران با توجه به بنادر مهم تجاري و نفتي مانند بندر شهيد رجايي، بندر امام خميني، بندرعباس و چابهار قابل تامل است به خصوص كه در سال‌هاي گذشته، برخي حوادث آتش‌سوزي و انفجار به دليل نقص فني و برخي ديگر احتمالا تحت تأثير خرابكاري بوده است. در انفجار بندر امام خميني (۲۶ خرداد ۱۴۰۲) انفجار در انبار كالاهاي تجاري (احتمالا مواد شيميايي يا سوختي) ۱۲ مجروح و آسيب به اسكله داشت. در آتش‌سوزي بندرعباس (۱۰ تير ۱۴۰۱) آتش‌سوزي در لوله‌هاي انتقال نفت نزديك بندر، 48 ساعت اختلال در ترانزيت كالا ايجاد كرد. در حادثه انفجار 6 ارديبهشت 1404 بندر شهيد رجايي، احتمالا تركيبي از نقص فني و عوامل انساني موثر بوده و فوريت اقدامات پدافند غيرعامل قوي، از جمله واكنش سريع، ارزيابي خسارت و راهبردهاي بازسازي بهتر از قبل ضروري است. در واكنش سريع، بسيج اضطراري مقامات سازمان مديريت بحران و هلال احمر، آتش‌نشانان و تيم‌هاي پزشكي براي نجات بازماندگان، مهار و خاموش كردن آتش‌سوزي‌ها و ارايه كمك‌هاي اوليه به سرعت انجام شد. با توجه به اهميت استراتژيك بندر، ارتش و سپاه در ايمن‌سازي منطقه كمك كردند. در تخليه اين بخش از بندر، تخليه مناطق مسكوني و صنعتي نزديك براي جلوگيري از تلفات انجام شد و تمام اهالي روستاي خونسرخ كه نزديك‌ترين روستا به محل حادثه بود، تخليه شدند. تيم‌هاي مديريت بحران، از صدا و سيما و شبكه‌هاي اجتماعي و پيام‌رسان‌ها براي انتشار پيام‌ها و اطلاعيه‌هايشان استفاده كردند. هماهنگي بين سازماني بين نهادهاي مديريت بحران شهري، استاني و ملي بسيار مهم بود. انفجار خسارات شديدي به تأسيسات بندري، انبارها و ارتباطات حمل و نقل (جاده‌ها، راه‌آهن) وارد كرد و ساختمان‌هاي اطراف دچار تخريب موج انفجار (شكستن پنجره‌ها، فروريختن ديوارها) شد و قطع عملكرد اين بخش از اسكله بندر شهيد رجايي، خسارت اقتصادي به صورت اختلال در عمليات واردات و صادرات ايران ايجاد كرد. نشت مواد شيميايي نياز به مهار خطرات محيط زيستي دارد. رويكرد بازسازي بهتر از قبل، با بازسازي مقاوم و ايجاد زيرساخت‌هاي قوي‌تر در برابر انفجار و پروتكل‌هاي ايمني بهتر ممكن است. مواد خطرناك از اين پس بايد دورتر از مناطق پرجمعيت و تمركز صنعتي ذخيره شوند. سيستم‌هاي هشدار اوليه پيشرفته و نصب آشكارسازهاي نشت گاز، سيستم‌هاي اطفای حريق و آلارم‌هاي خودكار و تمرين‌هاي آمادگي در برابر سانحه و تمرين‌هاي منظم پدافند غيرعامل براي كاركنان و كارگران بندر و جوامع محلي الزامي است. حمايت دولتي و بين‌المللي براي از سرگيري سريع عمليات تجاري و جبران خسارت مشاغل و كارگران آسيب‌ديده در درجه‌هاي بعدي اهميت است. انفجار بندر شهيد رجايي، نياز به سازوكارهاي قوي پدافند غيرعامل در زيرساخت‌هاي حياتي ايران را برجسته مي‌كند. يك واكنش سريع و هماهنگ، ارزيابي دقيق خسارات و يك استراتژي «بازسازي بهتر از قبل» براي به حداقل رساندن اختلالات بلندمدت و افزايش تاب‌آوري در آينده ضروري است. تجهيز منطقه به هواپيماها و هليكوپترهاي آبپاش و مواد بازدارنده شعله و خاموش‌كننده‌هاي صنعتي پودري-كفي با ظرفيت و حجم بالا و تجهيز و مدرن‌سازي كنترل مواد خطرناك (HazMat) با ايجاد سدهاي جاذب نفت در دريا براي جلوگيري از گسترش آلودگي و استفاده از مواد خنثي‌كننده شيميايي در صورت نشت مواد سمي حياتي است. نصب سيستم‌هاي اطفای خودكار در بنادر و تاسيسات نفتي و تمرين دوره‌هاي مقابله با آتش‌سوزي‌هاي بزرگ براي نيروهاي امدادي و ذخيره‌سازي تجهيزات تخصصي در مناطق استراتژيك براي جلوگيري از انفجارهاي بعدي و كاهش آلودگي محيطي ضروري است.