گشين محمدي|صنعت گردشگري اگر چه از منظر اقتصادي تغييرات و تحولات مثبتي را در منطقه هورامانات به وجود آورده، اما پيامدهاي آن فراتر از جنبه‌هاي اقتصادي بوده و ابعاد اجتماعي، فرهنگي و زيست‌محيطي را نيز دربر مي‌گيرد. پس از ثبت جهاني اين منطقه در فهرست ميراث فرهنگي يونسكو، هورامان به يكي از مقاصد گردشگري مهم در ايران تبديل شد كه هر ساله پذيراي شمار زيادي از گردشگران داخلي و خارجي است. اين رشد چشمگير گردشگري، تأثيرات مختلفي در زندگي ساكنان محلي، ساختار اجتماعي، سبك زندگي، محيط زيست و حتي هويت فرهنگي منطقه به همراه داشته است. اگرچه كه تأثيرات ناشي از رشد گردشگري و به‌خصوص، رونق اقتصادي حاصل از آن براي كل منطقه مثبت به نظر مي‌رسد، اما تغييراتي هم در سبك زندگي مردم ايجاد كرده و از آن جمله كه برخي سنت‌هاي محلي، بيشتر به عنوان جاذبه گردشگري ارائه مي‌شود و تعامل ميان مردم محلي و گردشگران، گاه فاصله و تغيير در ارزش‌ها را به همراه داشته است. حال پرسش اين است كه چگونه مي‌توان بين حفظ اصالت فرهنگي هورامان و توسعه گردشگري توازن برقرار كرد و آيا مي‌توان اين صنعت را به فرصتي براي تقويت فرهنگ بومي تبديل كرد؟
چگونه گردشگري هويت هورامان را متحول كرد؟
گردشگري در هورامان به مرور زمان باعث شده كه بسياري از مردم اين منطقه براي جلب رضايت گردشگران و تأمين نيازهاي آنها، خود را با انتظارات و سليقه‌هاي بيروني تطبيق بدهند. اين تغيير نه‌تنها در سبك زندگي و مشاغل، بلكه در نحوه بازنمايي فرهنگ و هويت نيز ديده مي‌شود. بسياري از سنت‌هاي بومي كه روزگاري امري طبيعي و روزمره بودند، اكنون به نمايش‌هايي براي جذب گردشگران تبديل شده‌اند. لباس‌هاي محلي، غذاهاي سنتي و... به عنوان ابزاري براي رونق صنعت گردشگري به كار مي‌روند. در اين روند، برخي از ساكنان اورامان از شيوه زندگي اصيل خود فاصله گرفته و به سمتي رفته‌اند كه فرهنگ‌شان را بيشتر بر اساس آنچه گردشگران انتظار دارند بازنمايي كنند، نه بر اساس واقعيت زيسته خود. اين فرآيند نوعي دگرگوني در هويت فرهنگي ايجاد كرده كه در آن بسياري از عناصر بومي يا كمرنگ شده‌اند يا براي رضايت و جذابيت بيشتر در نظر مخاطبان بيروني تغيير شكل داده‌اند. اگر وضعيت هورامان امروز را با چند سال پيش مقايسه كنيم، متوجه مي‌شويم كه شمار زيادي از مغازه‌هاي محلي كه در گذشته پاسخگوي نيازهاي روزمره مردم بودند، اكنون به فروشگاه‌هاي صنايع دستي و سوغات يا رستوران و كافه‌هاي در خدمت گردشگران تغيير كاربري داده‌اند. اين دگرگوني باعث شده بسياري از مشاغل و سبك‌هاي معيشتي سنتي كه بخشي از زيست طبيعي مردم اورامان بودند، كمرنگ شده و جاي خود را به كسب‌وكارهايي بدهند كه عمدتا متناسب با ذائقه و نيازهاي گردشگران شكل گرفته‌اند.
پوشش بومي در مواجهه با صنعت گردشگري
در روستاي «سلين» يكي از خانم‌هاي محلي را مي‌بينيم كه به همراه دخترش مشغول تهيه و فروش غذاي محلي كلانه براي گردشگران است ولي پوشش اين خانم با پوشش سنتي زنان اين منطقه متفاوت است كه مي‌تواند نشانه‌اي از دگرگوني در هنجارهاي فرهنگي هورامان باشد؛ تغييري كه احتمالا در اثر گسترش صنعت گردشگري و تعامل مداوم با جهان بيرون شكل گرفته است. يكي از اهالي منطقه هورامان مي‌گويد هرچند پوشش سنتي كردي هنوز هم در ميان مردم بومي و به‌ويژه در ميان نسل‌هاي ميانسال و سالمند رايج است، اما نسل جوان، مقاومت كمتري در برابر اين تغييرات نشان مي‌دهند و به آساني آن را مي‌پذيرند. اين ساكن منطقه هورامان، اين تغييرات را بيشتر متوجه حضور مداوم گردشگران مي‌داند چراكه گردشگران غالبا با همان پوشش رايج در محل زندگي خود وارد منطقه مي‌شوند و اين تفاوت فرهنگي در نوع پوشش، به‌ويژه در ذهنيت و ناخودآگاه جوانان، اثرگذار است. به باور اين فرد، در بلندمدت ممكن است اين تأثيرات عميق‌تر شود. با اين حال، لباس محلي كردي همچنان جايگاه خود را در ميان مردم حفظ كرده است. نه‌تنها مردم بومي از آن استفاده مي‌كنند، بلكه گردشگران نيز علاقه زيادي به آن نشان مي‌دهند. بسياري از مسافران براي ثبت عكس‌هاي يادگاري، اين لباس را كرايه كرده يا حتي به عنوان سوغاتی آن را مي‌خرند. اين استقبال، اگر چه در نگاه اول نشانه‌اي از توجه و علاقه به فرهنگ محلي است، اما مي‌تواند به تدريج باعث كالايي شدن اين عناصر فرهنگي شود كه در چنين شرايطي لباس محلي، همچون ساير نمادهاي فرهنگي، از معناي اصيل خود فاصله مي‌گيرد و به ابزاري براي مصرف و نمايش تبديل مي‌شود كه البته اين وضعيت را در مورد ديگر محصولات فرهنگي مانند غذا يا حتي زبان بومي نيز مي‌توان مشاهده كرد.
پير شاليار و كومساي اينستاگرامي
در سال‌هاي گذشته، مراسم سنتي هورامان مانند كومساي و پير شاليار، با مشاركت مردم و در زمان مشخص برگزار مي‌شد. اين مراسم ريشه‌دار در فرهنگ بومي منطقه كه جنبه آييني و اجتماعي داشت، در سال‌هاي اخير، دستخوش تغييراتي شده كه ماهيت آنها را تا حدي دگرگون كرده است. افزايش جنبه زيبايي‌شناختي اين مراسم و تبديل آنها به بستري براي توليد محتواي بلاگرها و اينفلوئنسرها، يكي از مهم‌ترين تغييرات است چون بسياري از شركت‌كنندگان، به جاي آنكه درگير تجربه واقعي اين رويدادها شوند، بر عكاسي و فيلمبرداري براي شبكه‌هاي اجتماعي متمركز مي‌شوند و اين روند باعث شده كه برخي از جلوه‌هاي آييني و معنوي اين مراسم كمرنگ شده و در عوض، جنبه‌اي نمايشي به خود بگيرد و بيشتر در راستاي جذب مخاطبان بيروني باشد. يكي از ساكنان منطقه هورامان مي‌گويد: «در گذشته، مردم هورامان به سادگي مراسم خود را برگزار مي‌كردند اما اكنون تجهيزات صوتي و تصويري به مراسم افزوده شده و فلسفه برگزاري اين مراسم تغيير كرده است. مراسم بيشتر نمادين شده‌اند اگرچه كه گسترده‌تر شده‌اند و مشاركت مردم نيز افزايش يافته است.»
تحول نقش زنان
در مراسم‌هاي بومي هورامان
اما در كنار اين تغييرات، يكي از تحولات مثبت در اين سال‌ها افزايش حضور زنان در مراسم و آيين‌هاي منطقه است. در گذشته، زنان معمولا نقشي محدود در برگزاري اين آيين‌ها داشتند اما امروزه تعداد بيشتري از آنها به عنوان شركت‌كننده و حتي برگزاركننده فعال در اين مراسم ديده مي‌شوند. اين تغيير نه‌تنها نشانه‌اي از پررنگ‌تر شدن نقش زنان در جامعه هورامان است، بلكه مي‌تواند بازتابي از تحولاتي گسترده‌تر باشد كه به زنان امكان داده تا بيشتر در فضاهاي عمومي و فرهنگي مشاركت كنند.
مردم هورامان و واكنش‌هاي‌شان به تحولات فرهنگي ناشي از گردشگري
بسياري از مردم هورامان نسبت به تغييرات ناشي از رونق گردشگري در منطقه بي‌تفاوت هستند، برخي با ذوق و شوق از آن استقبال مي‌كنند و آن را نشانه‌اي از پيشرفت منطقه مي‌دانند و مقاومتي در برابر اين تغييرات نشان نمي‌دهند، ولي برخي هم از اين تحولات نگرانند و آن را تهديدي براي فرهنگ، سنت‌ها و سبك زندگي بومي خود تلقي مي‌كنند. اين واكنش‌ها در موقعيت‌هاي مختلف نمود پيدا مي‌كند؛ براي مثال چندي قبل، چند گردشگر ورودي به يكي از روستاهاي منطقه، در يك مراسم شبانه به رقص و پايكوبي پرداختند كه اين اتفاق، اعتراض برخي از اهالي روستا را سبب شد و امام‌جمعه روستا نسبت به اين اتفاق واكنش نشان داد و در خطبه‌هاي نماز جمعه، نگراني خود را از تأثير اين رفتارها بر فرهنگ و ارزش‌هاي منطقه ابراز داشت و از مردم خواست تا نسبت به تغييرات پيش‌آمده هوشيار باشند.
هنوز هم مي‌شود در هورامان مهمان شد؟
مردم كرد همواره به مهمان‌نوازي، صميميت و برخورد گرم با غريبه‌ها شناخته شده‌اند و اين ويژگي به عنوان بخشي از هويت فرهنگي اين منطقه شناخته مي‌شود و نقشي كليدي در تجربه مثبت گردشگران ايفا مي‌كند. با اين حال، يكي از اهالي منطقه به نگراني مهمي اشاره مي‌كند و مي‌گويد: «تغيير منفي ناشي از رونق گردشگري در اخلاق مردم منطقه مشهود است. مردم اين ناحيه به مهمان‌نوازي مشهورند ولي به نظر مي‌رسد با گسترش گردشگري، نگرش‌ها در حال تغيير است به‌گونه‌اي كه ممكن است در آينده، گردشگران صرفا به عنوان منبع درآمد ديده شوند.»
اين حرف برخاسته از اين نگراني است كه اگر مردم فقط به فكر كسب سود مالي از رونق گردشگري باشند، ممكن است كم‌كم روحيه مهمان‌نوازي واقعي از بين برود و جاي خود را به يك رابطه سرد و پولي بدهد و اين تغيير حتما به فرهنگ منطقه آسيب مي‌زند.
نگراني مردمان بومي از باورهاي جديد
ورود گردشگران با پيش‌زمينه‌هاي فرهنگي متنوع، سبب شده تا فضاي فكري و هويتي منطقه دستخوش دگرگوني‌هايي شود. مواجهه مستقيم جوانان با ديدگاه‌ها، سبك زندگي و ارزش‌هاي ورودي به منطقه از طريق گردشگران غيربومي، نوعي تزلزل در هويت سنتي و بومي ايجاد كرده و زمينه‌ساز نوعي گرايش بدون مطالعه به ايده‌ها و جريان‌هاي فكري جهاني شده آن هم بدون آنكه فرصت كافي براي تحليل، نقد يا بومي‌سازي آنها وجود داشته باشد. يكي از فعالان فرهنگي منطقه هورامان معتقد است كه توسعه گردشگري در سال‌هاي اخير تأثيرات فرهنگي قابل‌توجهي بر جامعه محلي و به‌ويژه بر نسل جوان داشته و مي‌گويد: «بسياري از جوانان بدون دليل موجه و منطقي بر عقايدي مانند كمونيسم يا فمينيسم پافشاري مي‌كنند.»
به باور او، اين گرايش‌هاي فكري نه‌تنها از دل تجربه زيسته جامعه هورامان بيرون نيامده، بلكه در بسياري موارد بدون درك دقيق از مفاهيم و زمينه‌هاي تاريخي و اجتماعي پذيرفته شده‌اند.
نقش گردشگران در گسترش پيوندهاي بين‌فرهنگي
يكي از مهم‌ترين تأثيرات حضور گردشگران، گسترش ارتباط ميان فرهنگ‌هاي مختلف است. زماني‌كه افراد با پيشينه، زبان و آداب و رسوم گوناگون در تعامل قرار مي‌گيرند، نگرش آنها به تدريج نسبت به جهان و ديگر انسان‌ها دستخوش تغيير مي‌شود كه چنين روندي در منطقه هورامانات نيز قابل مشاهده است. مردمي كه پيش‌تر عمدتا با افراد هم‌فرهنگ خود ارتباط داشتند، اكنون با گردشگراني از نقاط مختلف كشور و حتي جهان مواجه مي‌شوند. البته اين آشنايي‌ها زمينه‌ساز تغيير در برخي نگرش‌ها و بازنگري يا تحول در برخي سنت‌هاي اجتماعي شده و به عنوان نمونه، در سال‌هاي اخير ازدواج ميان كردها و ساير قوميت‌ها افزايش يافته است كه اين پيوندهاي ميان‌فرهنگي، نقش مهمي در دگرگوني برخي باورها و سبك‌هاي زندگي ايفا مي‌كنند.
افزايش تمايل جوانان به مهاجرت و ادامه تحصيل
يكي ديگر از تاثيرات رونق گردشگري در منطقه هورامان، افزايش علاقه جوانان به مهاجرت و ادامه تحصيل در شهرهاي ديگر يا خارج از كشور است. آشنايي با فرهنگ‌ها و سبك‌هاي زندگي متفاوت، باعث شده بسياري از جوانان با فرصت‌هاي جديدي آشنا شوند و ديدگاه تازه‌اي نسبت به آينده پيدا كنند در حالي كه پيش از اين، اغلب جوانان ترجيح مي‌دادند در همان منطقه خود بمانند و زندگي سنتي را دنبال كنند ولي حالا بسياري از آنها به دنبال تجربه‌هاي تازه، تحصيل در دانشگاه‌هاي بهتر و دستيابي به شغل‌هاي جديد هستند كه اين تغيير هم نتيجه آشنايي با امكانات و روش‌هاي زندگي مدرن است كه از طريق گردشگران وارد منطقه شده است. هورامان با طبيعت منحصر‌به‌فرد، معماري پلكاني، تاريخ كهن و فرهنگ غني خود يكي از ارزشمندترين مناطق بومي ايران محسوب مي‌شود. اين منطقه - كه در سال‌هاي اخير به يكي از مقاصد محبوب گردشگري تبديل شده - همزمان با رونق اقتصادي ناشي از گردشگري با چالش‌هايي نيز مواجه است كه اگر مديريت نشوند، مي‌توانند به نابودي تدريجي آن منجر شوند. به همين دليل، حفاظت از هورامان نه‌تنها يك ضرورت فرهنگي، بلكه مسووليتي اجتماعي است كه نيازمند سياستگذاري دقيق و مشاركت فعال مردم و مسوولان است. راهنمايان گردشگري نقش مهمي در اين فرآيند دارند و مي‌توانند با آموزش گردشگران، آنها را نسبت به ارزش‌هاي فرهنگي، حساسيت‌هاي اجتماعي و شيوه‌هاي صحيح تعامل با جامعه محلي آگاه كنند. از سوي ديگر آگاهي‌بخشي به مردم هورامان درباره فرصت‌ها و چالش‌هاي گردشگري، مي‌تواند آنها را در پذيرش تغييرات و مديريت بهتر اين صنعت ياري كند. در اين صورت، به جاي آنكه گردشگري عاملي براي تخريب فرهنگ محلي باشد، مي‌تواند به بستري براي بازآفريني فرهنگي و تقويت هويت بومي تبديل شود.