روايتي تحليلي از فراز و نشيب‌هاي سياسي ايران
محمود فاضلي
كتاب «تاريخ سياسي ايران مدرن» اثر «علي رهنما» و ترجمه «پوريا پرندوش» از سوي انتشارات نگاه معاصر منتشر شد. كتاب روايتي جامع و تحليلي از فراز و نشيب‌هاي سياسي ايران در يك قرن اخير ارائه مي‌دهد. اين كتاب كه حاصل سال‌ها تحقيق آكادميك و ميداني است، مي‌كوشد با عبور از روايت‌هاي كليشه‌اي و ايدئولوژيك، چگونگي شكل‌گيري ايران امروز را در بستر تعاملات قدرت‌هاي دروني، جامعه و قدرت‌هاي جهاني بررسي كند. در واقع، رهنما در اين اثر، تاريخ ايران را نه بهعنوان مجموعه‌اي از حوادث پراكنده، بلكه به مثابه فرآيندي پيوسته از انقلاب‌ها، مقاومت‌ها و بازسازي‌هاي ساختار قدرت تحليل مي‌كند كه از جنبش مشروطه تا اعتراضات اخير خياباني امتداد دارد.
كتاب با واكاوي جنبش مشروطه آغاز مي‌شود؛ رويدادي كه به زعم نويسنده، سنگ بناي ايران مدرن و نخستين تلاش براي ايجاد حكومتي مبتني بر قانون بود. نويسنده با بررسي نقش گروه‌هاي اجتماعي مختلف (روحانيون، بازاريان، روشنفكران و زنان) نشان مي‌دهد چگونه تضاد بين اصلاح‌طلبان و محافظه‌كاران، از همان ابتدا مسير پرپيچ و خم دموكراسي‌خواهي در ايران را تعيين كرد. بخش‌هاي بعدي كتاب به تحولات دوران رضاشاه و محمدرضا پهلوي مي‌پردازد و تنش بين مدرنيزاسيون آمرانه و مقاومت‌هاي سنتي را تحليل مي‌كند. رهنما در اين بخش، بهويژه بر نقش نفت، ارتش و دخالت‌هاي خارجي در تثبيت ساختارهاي اقتدارگرا تأكيد دارد. قلب كتاب به تحليل انقلاب اسلامي و پيامدهاي آن اختصاص دارد.
رهنما اين انقلاب را نه يك «حادثه ناگهاني» بلكه نتيجه انباشت نارضايتي‌ها از شكست پروژه مدرنيته پهلوي و سركوب جنبش‌هاي چپ و مذهبي مي‌داند. او با بررسي ائتلاف ناهمگون گروه‌هاي انقلابي (روحانيون، ماركسيست‌ها و ملي‌گرايان) نشان مي‌دهد چگونه اين اتحاد موقت پس از پيروزي به رقابت خونين بر سر تعريف اسلام سياسي تبديل شد. بخش‌هاي مربوط به دهه‌هاي اخير (مانند جنگ ايران و عراق، اصلاحات خاتمي، جنبش سبز و توافق هسته‌اي) نيز با تمركز بر دوگانگي سركوب و اعتراض و انزوا و تعامل بين‌المللي نوشته شده‌اند.
نويسنده توضيح مي‌دهد كه جمهوري اسلامي در طول چهار دهه، با وجود حفظ چارچوب ايدئولوژيك، ناگزير به انعطاف در برابر فشارهاي داخلي و خارجي بوده است. بهطور كلي، رهنما در اين كتاب مي‌كوشد از دوگانگي‌هاي رايج در تاريخ‌نگاري ايران (نگاه «غرب‌ستيز» يا «غرب‌گرا») فراتر برود. او با نقد روايت‌هاي توطئه‌محور (كه همه چيز را به دخالت خارجي تقليل مي‌دهند) و همچنين روايت‌هاي آرمانگرايانه (كه نقش نخبگان را ناديده مي‌گيرند) بر تعامل پيچيده نيروهاي داخلي و خارجي تأكيد مي‌كند.
كتاب 630 صفحهاي «تاريخ سياسي ايران مدرن» شامل هفت فصل «تلاش براي سلطنت مشروطه در دوره حكومت قاجارها، 90- 1284، ناكارآمدي دولت خودساخته، 99-1290، رضاشاه: ملت‌سازي، سركوب، اروپايي شدن و مدرنيزاسيون، محمدرضاشاه، حمله خارجي، ملي شدن نفت و كودتا 32-1320، از پسا - كودتا تا پسا - قيام 1332 تا خرداد 1342، تلاش شاه به سوي دروازههاي تمدن بزرگ؛ 56-1342 و فصل پاياني «گذار انقلابي از سلطنت به جمهوري، فروردين 1356 - فروردين 1358» است.
به باور نويسنده، اين كتاب دريافتي از انقلاب مشروطه در اواخر قرن بيستم آغاز مي‌شود و يك سال پيش از قرن بيست و يكم به پايان ميرسد و تلاش دارد تا معنايي را از پس بررسي يكصد سال تاريخ دريابد. هدف كتاب پرداختن به آن دسته از عوامل تعيين‌كننده درهم تنيده به واسطه بررسي و تحليل شواهد تاريخي اين دوره است. روايت طرف ايراني ماجرا و بررسي برنامهها و ابتكارات، تحركات و پيشرويها و نيز موانع، مقاومت‌ها و عقبگردها، عناصر محسوسي را براي درك اين موضع فراهم مي‌كند كه چرا ايران هنوز نتوانسته به صفوف كشورهاي دموكراتيك جهان بپيوندد.
نويسنده، كتابش را به تمام دانشجويانش در طول 35 سال گذشته و همچنين به بيش از يك قرن تلاش آرمانگرايانه و واقعبينانه مردم ايران و بهويژه جوانان آن مرزو بوم درود فرستاده كه با چالشهاي بزرگ رسيدن به جامعه‌اي انساني، دموكراتيك و فراگير، بيعدالتي و فقر مبارزه ميكنند. كتاب حاضر روايت صد سال عدم اطمينان، ناامني، سركوب، ترس، فروپاشي سياسي و آشوب و هرج و مرج است. كتاب داستان تلاش اميدوارانه و جسورانه مردم براي آزادي، امنيت و رفاه تحت حكومت قانون را روايت مي‌كند. كتاب راوي تلاشهاي آنها در راه‌اندازي جنبشها، شورشها و انقلابهايي محكوم به شكست بوده است. علي رهنما نويسنده كتاب، متولد ۱۳۳۱ استاد اقتصاد و مدير دوره كارشناسي ارشد مطالعات اسلام و خاورميانه در دانشگاه امريكايي پاريس است. او فرزند «حميد رهنما» (وزير اطلاعات و جهانگردي كابينه هويدا) و نوه «زين‌العابدين رهنما» (نويسنده، مترجم و سياستمدار دوره‌هاي قاجار و پهلوي) است. كتاب‌هاي «مسلماني در جست‌وجوي ناكجاآباد»، «نيروهاي مذهبي بر بستر حركت نهضت ملي»، «خرافات به‌مثابه ايدئولوژي در سياست ايرانيان از مجلسي تا احمدي‌نژاد»، «ظهور استبداد مدرن در ايران»، «پشت‌پرده كودتا 1332 در ايران» و «چپ راديكال در ايران» از جمله مهم‌ترين آثار او به شمار مي‌روند.