رقابت رسانه‌اي در ميدان ژئوپليتيك: از استانبول تا تهران
سيد محي‌الدين حسيني‌مقدم
در دنياي امروز، رسانه ديگر صرفا ابزار سرگرمي يا اطلاع‌رساني نيست، بلكه يكي از ستون‌هاي اصلي قدرت نرم كشورها به شمار مي‌رود. افتتاح شبكه فارسي‌زبان TRT توسط دولت تركيه، آن هم در بحبوحه تحولات حساس منطقه‌اي، نشانگر تغييري استراتژيك در سياست‌هاي منطقه‌اي آنكاراست؛ تغييري كه در دل آن، رسانه به عنوان ابزاري كليدي براي نفوذ فرهنگي و سياسي به كار گرفته شده است. اين اقدام تركيه كه به وضوح هدف جذب مخاطبان فارسي‌زبان در ايران، افغانستان و تاجيكستان را دنبال مي‌كند، بايد با دقت و حساسيت بيشتري از سوي تحليلگران، سياستگذاران و دست‌اندركاران رسانه‌هاي كشورمان به ويژه رسانه ملي مورد بررسي قرار گيرد.
چشم‌انداز قدرت نرم تركيه: نگاهي به گذشته و آينده- از زمان فروپاشي امپراتوري عثماني، دولت‌هاي تركيه همواره در پي بازتعريف نقش منطقه‌اي خود بوده‌اند. در دهه‌هاي اخير، اين كشور با تركيبي از سياست‌هاي اقتصادي، فرهنگي و رسانه‌اي تلاش كرده است تا جايگاه خود را به عنوان يك قدرت منطقه‌اي تثبيت كند. پروژه‌هايي مانند سريال‌هاي تاريخي با محوريت امپراتوري عثماني، گسترش روابط اقتصادي و فرهنگي و حالا ورود به عرصه رسانه‌هاي فارسي‌زبان، همگي بر پايه يك استراتژي كلان براي بازسازي نوعي هژموني فرهنگي و سياسي استوار است.
افتتاح شبكه TRT فارسي را مي‌توان گامي ديگر در اين مسير دانست؛ گامي كه با توجه به نفوذ تاريخي و جغرافيايي تركيه در منطقه، از ظرفيت بالايي براي جلب مخاطب برخوردار است. اين شبكه، به‌ويژه در شرايط كنوني كه رسانه‌هاي فارسي‌زبان در ايران با محدوديت‌ها و چالش‌هاي مختلفي مواجهند، مي‌تواند با ارايه محتواي متنوع و جذاب، بخشي از مخاطبان فارسي‌زبان را به خود جذب كند.
چالش‌هاي رسانه‌اي ايران: لزوم بازنگري در استراتژي‌ها- از سوي ديگر، رسانه ملي جمهوري اسلامي ايران كه زماني يكي از قدرتمندترين ابزارهاي فرهنگي و سياسي در منطقه بود، امروز با چالش‌هاي متعددي روبه‌رو است. ظهور شبكه‌هاي اجتماعي، گسترش رسانه‌هاي خصوصي و بين‌المللي فارسي‌زبان و تغييرات در الگوهاي مصرف رسانه‌اي، همگي باعث شده‌اند كه صداوسيما نتواند به صورت موثر نقش سابق خود را ايفا كند. در چنين شرايطي، رقابت با شبكه‌اي مانند TRT فارسي كه از منابع مالي و فني گسترده‌اي برخوردار است، نيازمند تحولي عميق در سياستگذاري و توليد محتواست. رسانه ملي ايران بايد از يك مدل سنتي و يك‌طرفه به مدلي تعاملي و چندوجهي تغيير يابد. اين امر مستلزم توجه به نيازها و دغدغه‌هاي واقعي مخاطبان، استفاده از تكنولوژي‌هاي نوين و پرورش نيروهاي خلاق و حرفه‌اي است. همچنين توليد محتواي جذاب و متنوع كه بتواند با رسانه‌هاي رقيب رقابت كند، بايد در اولويت قرار گيرد.
نقش رسانه در بازتعريف هويت ملي و منطقه‌اي- در اين ميان نبايد فراموش كرد كه رسانه‌ها نه‌تنها ابزار اطلاع‌رساني، بلكه بستري براي بازتعريف هويت ملي و منطقه‌اي هستند. TRT فارسي، با تمركز بر مخاطبان فارسي‌زبان، به دنبال ايجاد نوعي همگرايي فرهنگي و سياسي است كه مي‌تواند در بلندمدت به تقويت نفوذ تركيه در منطقه منجر شود. اين در حالي است كه ايران، با برخورداري از پيشينه تمدني و فرهنگي غني مي‌تواند از اين ظرفيت براي مقابله با نفوذ رسانه‌اي رقبا استفاده كند. در اين راستا، رسانه ملي بايد به تقويت روايت‌هاي ايراني-اسلامي در كنار توجه به مسائل روزمره مردم بپردازد. توليد آثاري كه بتواند هويت فرهنگي و تمدني ايران را بازنمايي كند، در برابر روايت‌هاي جذاب، اما گاه تحريف شده رسانه‌هاي رقيب، ضروري است.
نقش رسانه ملي در اين برهه حساس - رسانه ملي در اين مقطع حساس، نقشي فراتر از يك ابزار اطلاع‌رساني دارد. اين رسانه بايد به سنگر نخست دفاع از هويت ملي و فرهنگي كشور تبديل شود. از يك سو، بايد روايت‌هاي دقيق، شفاف و جذاب از تحولات داخلي و خارجي ارايه دهد تا اعتماد عمومي را بازسازي كند. از سوي ديگر، بايد به نيازهاي متنوع مخاطبان، به‌ويژه نسل جوان، پاسخي خلاقانه و نوآورانه دهد.
اقدامات لازم براي رسانه ملي:
۱- بازنگري در محتوا و ارايه روايت‌هاي جذاب و متنوع: صداوسيما بايد از قالب‌هاي كليشه‌اي و تكراري فاصله بگيرد و به توليد محتوايي بپردازد كه هم به دغدغه‌هاي روزمره مردم پاسخ دهد و هم بتواند در برابر جذابيت‌هاي رسانه‌هاي خارجي رقابت كند. توجه به توليد محتواي سرگرم‌كننده در كنار برنامه‌هاي تحليلي و خبري، امري ضروري است.
۲- جلب اعتماد عمومي از طريق شفافيت و بي‌طرفي: يكي از مهم‌ترين چالش‌هاي رسانه ملي در سال‌هاي اخير، كاهش اعتماد عمومي بوده است. براي بازسازي اين اعتماد، رسانه ملي بايد با صداقت و شفافيت بيشتري عمل كرده و از برخوردهاي جناحي و يك‌طرفه پرهيز كند. بي‌طرفي در ارايه اخبار و تحليل‌ها مي‌تواند زمينه‌ساز بازگشت بخشي از مخاطبان از دست رفته باشد.
۳- توجه به نسل جوان و رسانه‌هاي تعاملي: نسل جوان كه امروزه عمدتا از رسانه‌هاي اجتماعي و بسترهاي ديجيتال استفاده مي‌كند، بايد به عنوان يكي از اصلي‌ترين مخاطبان هدف در نظر گرفته شود. ارايه محتواي تعاملي، استفاده از زبان ساده و صميمي و بهره‌گيري از ظرفيت‌هاي شبكه‌هاي اجتماعي مي‌تواند اين گروه را دوباره به رسانه ملي نزديك كند.
۴- تقويت ديپلماسي رسانه‌اي ايران: رسانه ملي بايد از ظرفيت‌هاي خود براي گسترش نفوذ فرهنگي ايران در منطقه استفاده كند. همان‌طور كه TRT فارسي به دنبال جذب مخاطبان فارسي‌زبان است، رسانه ملي مي‌تواند با تقويت شبكه‌هاي برون‌مرزي، پيام‌ها و روايت‌هاي خود را به مخاطبان منطقه‌اي و جهاني منتقل كند.
نقش مردم: هوشياري و تعامل سازنده - در كنار تلاش‌هاي رسانه ملي، مردم نيز بايد نقش فعالي در اين ميدان ايفا كنند. در دنياي امروز كه اطلاعات به سرعت منتشر مي‌شود، مخاطبان بايد با هوشياري بيشتري نسبت به محتواي رسانه‌ها عمل كنند. استفاده از منابع خبري معتبر، پرهيز از اعتماد بي‌چون‌وچرا به اخبار شبكه‌هاي خارجي و مشاركت در نقد و پيشنهاد به رسانه ملي، از جمله وظايف اصلي مردم در اين برهه است.
رفتار مخاطبان:
- انتخاب آگاهانه منابع خبري: مخاطبان بايد با انتخاب منابع معتبر و بررسي صحت اخبار، از افتادن در دام روايت‌هاي مغرضانه خودداري كنند.
- نقد سازنده رسانه ملي: مردم مي‌توانند با ارايه نقدها و پيشنهادهاي خود، به بهبود عملكرد رسانه ملي كمك كنند. اين ارتباط دوسويه مي‌تواند زمينه‌ساز تقويت اعتماد و بهبود كيفيت محتوا شود.
- حمايت از توليدات داخلي: تقويت توليدات فرهنگي و رسانه‌اي داخلي، از جمله فيلم‌ها، سريال‌ها و مستندها مي‌تواند به مقابله با نفوذ فرهنگي رسانه‌هاي خارجي كمك كند.
رسانه ملي، مردم و ميدان جديد رقابت - در مجموع بايد گفت، افتتاح TRT فارسي را بايد هشداري جدي براي سياستگذاران و برنامه‌ريزان رسانه‌اي ايران دانست. اين اقدام تركيه نشان مي‌دهد كه رسانه به يكي از اصلي‌ترين ابزارهاي رقابت ژئوپليتيك در منطقه تبديل شده است. در چنين شرايطي، رسانه ملي بايد با بازنگري در سياست‌ها و تقويت كيفيت و جذابيت محتواي خود، جايگاهش را به عنوان مرجع اصلي مخاطبان فارسي‌زبان تثبيت كند. از سوي ديگر، مردم نيز بايد با آگاهي و تعامل سازنده، به تقويت جايگاه رسانه ملي كمك كنند. رقابت رسانه‌اي امروز، چيزي فراتر از صرفا توليد محتواست؛ اين رقابتي براي حفظ فرهنگ، هويت و منافع ملي است كه پيروزي در آن، مستلزم تلاش مشترك رسانه و مردم است.
كارشناس ارشد مطالعات فرهنگي و رسانه