سه معاهده در چهار روز! شطرنج قدرت در منطقه
علی آهنگر
آنچه در هفته پاياني ديماه ۱۴۰۳ در خاورميانه و قفقاز رخ داد، بازي شطرنج پيچيده و دور از انتظار بود. تنها در چهار روز سه معاهده راهبردي در كشورهاي منطقه، صفحه شطرنج قدرت را به گونه‌اي ديگر رقم زد.
امريكا و ارمنستان: فرزين كژرو- نخستين حركت با امريكا بود. مهره وزير آنها در مركز صفحه قفقاز نشست. معاهده راهبردي واشنگتن و ايروان در سه‌شنبه ۲۵ ديماه ۱۴۰۳ در امريكا به امضاي وزيران خارجه دو كشور رسيد. چنانكه متن كامل منتشر شده «منشور مشاركت استراتژيك بين ارمنستان و ايالات متحده» نشان مي‌دهد، دو كشور روابط خود را در زمينه‌هاي ديپلماتيك، اقتصادي، انرژي، فناوري پيشرفته، علمي، آموزشي، فرهنگي، حقوقي، دفاعي و امنيتي تقويت خواهند كرد. آنتوني بلينكن در گفت‌وگو با خبرنگاران در كنار همتاي ارمني‌اش، آرارات ميرزويان، از شروع گفت‌وگو براي همكاري صلح‌آميز هسته‌اي پرده برداشت. او گفت: «اين واقعا يك نقطه عطف است؛ اين موضوع راه‌هاي تازه‌اي را براي همكاري دو كشور در زمينه انرژي هسته‌اي، علم و فناوري باز مي‌كند.» بلينكن افزود: ما همچنين در حوزه امنيت و دفاع با ارمنستان كار مي‌كنيم، به نيروهاي ارمنستان آموزش مي‌دهيم و در گشت مرزي با ايروان همراهي خواهيم كرد. نكته عجيب اينكه ارمنستان در اين مشاركت استراتژيك، به ائتلاف جهاني ضد داعش پيوست. بلينكن در اين لحظه چهره‌اش را به سمت وزير خارجه ارمنستان برگرداند و گفت: «آرارات! شما به ۸۷ عضو ديگر ملحق خواهيد شد تا براي ثبات بيشتر در خاورميانه و فراتر از آن با يكديگر همكاري كنيد!»
در اين مشاركت استراتژيك، ارمنستان مانند بيدق كم‌تكي است كه ناگاه خود را در كنار مهره وزير در مركز صفحه‌اي يافت كه مي‌تواند در هر سمت و سويي تحركي نشان دهد و مانند فرزين كژروي كند. امريكا اما با امضاي اين توافقنامه راهبردي، حركت وزيري را انجام داد تا منطقه قفقاز را از دستان روسيه خارج كند. اين حركت نشان‌دهنده علاقه امريكا به بازي طولاني‌مدت در منطقه است كه صداي روسيه را درآورد.
انگلستان و عراق: اسب فراموش شده
حركت حيرت‌انگيز ديگر در صفحه شطرنج ژئوپليتيك منطقه، در غرب ايران، در عراق رقم خورد. حركت، اينجا از گوشه‌ها و غافلگيركننده بود. مهره اسب به حركت درآمد و در خانه‌اي نشست كه از ياد رفته بود. اسب مهره‌اي است كه با حركات نامتقارن و غافلگيركننده قواعد بازي را تغيير مي‌دهد. انگلستان، با امضاي توافق با عراق مانند اسبي بود كه از پشت صحنه به ميدان بازگشت. اين معاهده با محوريت بازسازي و انرژي نشان داد كه لندن همچنان قصد دارد به خاورميانه بازگردد و نقش‌آفرين باشد. انگلستان به فطرت حركت اسبي خود برگشت و به خانه‌اي آمد كه بارها از آنجا رانده شده بود. كتاب‌هاي تاريخ عثماني در بين‌النهرين در قرن نوزدهم پر است از نام‌هاي كركوك و موصل و بغداد و بصره كه در هر جا با نام انگلستان برخورد مي‌كند. در آغاز قرن بيستم، در سال‌هاي پاياني جنگ جهاني اول، نوبت كه به سايكس پيكو رسيد، مرزهاي عراق و كويت با چنان ظرافتي در لندن طراحي شد كه نفاق‌هاي همواره تا صبح روز قيامت در آنجا باقي بماند تا هيچ‌گاه از وجود انگلستان بي‌نياز نمانند. خانه كاشي ۱۰ خيابان داونينگ در چهارشنبه ۲۶ دي ۱۴۰۳ با حركت اسب‌گونه خود با در پيش گرفتن راهبرد «حمله آرام» به تنظيمات كارخانه برگشت. اين ازرق، زخمه بر جور بغداد و بصره كشيد تا نواي اشك و كاسه‌گر و فرودينه در بامداد خمار كه برآيد؟
ايران و روسيه: استراتژي قلعه
سومين معاهده راهبردي در طول چهار روز، در جمعه ۲۸ ديماه ۱۴۰۳ بين ايران و روسيه بسته شد. حركت ايران و روسيه اما در شطرنج ژئوپليتيك منطقه در قامت قلعه بود. دو «رخ» به هم پيوستند و دفاع قلعه رفتند. مانند رخ، گام در خط مستقيم نهادند. شاه‌رخ زدند تا از بازي ايام غافل نمانند. توافق ايران و روسيه يك پيام روشن داشت: «ما در برابر محاصره اقتصادي و ديپلماتيك غرب ايستاده‌ايم.» اين حركت دفاعي در شطرنج، به حريف پيام داد كه نمي‌تواند به راحتي به مركز نفوذ كند.
صفحه شطرنج همچنان پوياست
در اين بازي پيچيده، هر مهره حركتي خاص داشت و هر تاكتيك پاسخي در پي دارد. سه معاهده راهبردي هفته پاياني ديماه ۱۴۰۳ نشان مي‌دهند كه صفحه شطرنج ژئوپليتيك منطقه همچنان پوياست و مهره‌ها در حال تغيير موضعند. بازي شطرنج ژئوپليتيك، هيچ‌گاه با يك حركت يا حتي يك بازي به پايان نمي‌رسد. حركات ديماه ۱۴۰۳، اگرچه خطوط تازه‌اي در صفحه كشيد، اما مات شدن هيچ يك از طرف‌ها را در پيش ندارد. طرفين متعاهدين در هر كدام از اين سه معاهده همچنان در تلاشند تا صفحه را به نفع خود تغيير دهند اينكه اين بازي و تغييرات صفحه چگونه ادامه خواهد يافت، سوالي است كه زمان، پاسخ آن را خواهد داد.