تهران و فرسودگي در برابر زلزله

تهران يكي از 20 كلانشهر برتر جهان در معرض خطر زلزله بالاست. بيشتر خسارت‌هاي آسيب‌هاي بناها در زلزله‌هاي دو دهه ابتدايي سده بيست و يكم به كيفيت پايين مصالح و ساخت، اشتباه در جزييات و فرسودگي بناها مربوط بوده است. 12 سال قبل در ۲۲ مهر ۱۳۹۱ معاون شهرسازي و معماري شهرداري تهران گفت: «مساحت تهران ۷۰ هزار هكتار است و بيش از ۱۴ هزار هكتار بافت ناپايدار در تهران وجود دارد. 4400 هكتار از حدود ۷۰ هزار هكتار مساحت شهر تهران را بافت فرسوده تشكيل مي‌دهد.»  آبان 1400 معاون شهرسازي و معماري شهردار تهران بيان كرد: «هزينه نوسازي هر هكتار بافت فرسوده در اين كلانشهر حدود ۱۳۶ ميليارد تومان است (حدود 5 ميليون دلار به قيمت آبان 1400) كه ۵۰ درصد اين مبلغ صرف نوسازي املاك و ۵۰ درصد آن براي تامين خدمات هزينه مي‌شود.» بنابراين با قيمت سال 1400 هزينه بازسازي و نوسازي حدود 14 هزار هكتار بافت فرسوده در تهران حدود 70 ميليارد دلار است. در سال 1390 وزارت راه و شهرسازي از شناسايي حدود 70 هزار هكتار بافت فرسوده در ايران خبر داد. با فرض سكونت حدود 10 ميليون نفر ايراني در اين نوع سكونتگاه‌ها، حدود 10 ميليون نفر از جمعيت 75 ميليون نفري ايران در سال 1390 در اين نوع ساختمان‌ها زندگي مي‌كرده‌اند (حدود 13 درصد جمعيت كل كشور) . براي بازسازي حدود 70 هزار هكتار بافت فرسوده در كشور حدود 340 ميليارد دلار صرف بودجه لازم است.  تهران، پايتخت اقتصادي و سياسي ايران، در معرض خطر بالاي زمين لرزه‌هاي بزرگ ناشي از چندين گسل فعال اطراف است. تهران با جمعيت مسكوني بيش از 9 ميليون نفر در شبانه‌روز و جمعيت شناور حدود 4 ميليون نفر در روز، يكي از بزرگ‌ترين مراكز شهري جهان با خطر لرزه‌اي بالاست. به لحاظ زمين‌ ساختي، تهران در مجاورت پهنه فعال البرز واقع است كه به دليل همگرايي شمال ايران مركزي به اوراسيا، تحت تنش‌هاي زمين ساختي عظيمي قرار دارد. 

در طول جغرافيايي تهران، البرز سالانه 6 تا 10 ميلي‌متر دچار كوتاه شدگي مي‌شود. اين موضوع ياد آور رخداد دو زمين‌لرزه با بزرگاي بيش از 6 در هر سده و يك زمين‌لرزه با بزرگاي بيش از 6 با بازگشت حدودا هر 500 سال در اين محدوده است.   ششم فروردين 1402 معاون شهرسازي شهردار تهران گفت: «20 كلانشهر در كل كشور وجود دارد كه ۲۷ ميليون نفر در آنها ساكنند . ۶۵ ميليون جمعيت شهري داريم كه از اين ميان، ۳۵ ميليون نفرشان فقط در ۷۷ شهر زندگي مي‌كنند. ۱۴ هزار و ۸۰۰ هكتار بافت ناپايدار و ۳۲۰۰ هكتار بافت فرسوده در تهران وجود دارد.»
بنابراين 12 سال قبل حدود 18 هزار هكتار بافت فرسوده و ناپايدار در تهران وجود داشته است. در تهران حدود 25 درصد بناها بافت فرسوده و ناپايدار بوده‌اند. برآورد‌ها در همان زمان نشان مي‌دهد كه حدود 2.5 ميليون نفر در تهران در اين بناها زندگي مي‌كرده‌اند.
 بافت تاريخي تهران مربوط به حصار ناصري در (مناطق ۱۱ و ۱۲) در مركز و جنوب شهر است، اين ۲ منطقه 2250 هكتار از مساحت پايتخت را تشكيل مي‌دهد. حصار ناصري در زمان حكومت ناصرالدين شاه براي پذيرش جمعيت بيشتر ايجاد شد كه باروي شهر تهران از ۸ به ۱۲ دروازه توسعه يافت. اين دروازه‌ها عبارت بودند از: دروازه شميران (در انتهاي پل چوبي)، دروازه دوشان‌تپه (در ميدان شهدا)، دروازه دولاب (سه‌راه شكوفه)، دروازه خراسان (ميدان خراسان)، دروازه شاه عبدالعظيم (ميدان شوش)، دروازه غار (تقاطع خيابان‌هاي شوش و هرندي)، دروازه خاني‌آباد (محل تلاقي خيابان‌هاي شوش و شهيد رجايي)، دروازه گمرك (انتهاي خيابان مولوي)، دروازه قزوين (نزديكي ميدان قزوين)، دروازه باغشاه (انتهاي خيابان امام خميني)، دروازه يوسف‌آباد (محل تقاطع خيابان‌هاي جمهوري و حافظ)، دروازه بهجت‌آباد و دروازه چراغ برق. در شهر ري و در شمال تهران در منطقه يك (شامل امامزاده قاسم- امامزاده صالح و منطقه تجريش و بازار آن)، منطقه ۲ (بخش كن) تك بناهاي پراكنده با اهميت در مناطق مختلف پايتخت وجود دارد كه نيازمند بازسازي است. ۳۰۰ بناي ثبتي (كاخ‌هاي سعدآباد، نياوران) داراي شناسنامه ملي و نيز 2300 بناي ارزشمند از ساختمان‌هايي است كه در برنامه بازسازي شهرداري است.  6 خرداد 1403 مديرعامل سازمان نوسازي شهر تهران اعلام كرد: ۲۶۱ هزار پلاك ناپايدار مسكوني در تهران وجود دارد.برآورد مي‌شود كه ميزان بافت فرسوده و ناكارآمد شهري نسبت به ۱۰ سال گذشته ۱۵ درصد افزايش داشته، قانون نوسازي بافت فرسوده كه در آن تاكيد شده است، سالانه ۱۰ درصد از بافت‌هاي فرسوده احيا شود تا امروز اجرايي نشده است. به نظر مي‌رسد كه تهران نيازمند نگاهي كلان براي كاهش آسيب‌پذيري در برابر  زلزله  است.