احياي «سازمان عمران سيستان» براي هامون‌نشينان

امين شول سيرجاني

«هامون ديگر آن هامون گذشته نمي‌شود»؛ اين را دو روز قبل عيسي كلانتري، رييس سازمان حفاظت محيط زيست در سفر به شمال استان سيستان و بلوچستان گفته است. معيشت مردم پنج شهر زابل، هيرمند، زهك، نيمروز و هامون در منطقه سيستان در طول ساليان دراز به وجود تالاب هامون وابسته بوده است. كشاورزي، صيادي و دامپروري شغل‌هاي سنتي مردمان سيستان است. تداوم خشكسالي در 21 سال گذشته و همين طور تخصيص نيافتن حقابه هامون از سوي افغانستان زمينه‌هاي كسب و كار در اين بخش‌ها را از بين برده به طوري كه حالا بسياري از كارشناسان و برخي مسوولان بر لزوم تغيير شيوه معيشت مردم تاكيد مي‌كنند و روش‌هايي مانند كشاورزي را نتيجه‌بخش نمي‌دانند. يكي از اين مسوولان عيسي كلانتري است كه در اين سفر بر لزوم اين تغيير شيوه تاكيد كرده است.

واقعيت تالاب‌ بين‌المللي هامون اين است؛ به جاي آنكه زمينه‌ساز زندگي مردمان باشد به كانون‌هاي گرد و غبار و همين طور پيشروي شن‌هاي روان تبديل شده. مردم سيستان حالا هم غم نان دارند و هم مورد هجوم شن‌هاي روان و گرد و غبار هستند. همين شرايط بحراني است كه موجب شده بسياري از سيستاني‌ها قيد زندگي در آنجا را بزنند و به استان‌هاي ديگر مهاجرت كنند. كلانتري هم با مشاهده شرايط زندگي سيستاني‌ها گفته است: «سيستان بر اثر خشكسالي‌هاي پي‌درپي و عواقب آن به منطقه‌اي غيرقابل تصور در جهان از نظر دوام انسان‌ها تبديل شده، به‌طوري كه درصورت فراهم نشدن امكانات و نرسيدن به اين منطقه، مردم دوام نمي‌آورند.» اما همه سيستاني‌ها كه نمي‌توانند مهاجرت كنند. پس بايد براي 400 هزار سيستاني ساكن در شهرهاي منطقه سيستان در شمال سيستان و بلوچستان چاره‌اي انديشيده شود. تاكنون طرح‌هايي براي بهبود وضعيت هامون يا بهبود كشاورزي مردم تهيه شده اما هيچ كدام در نتيجه موفقيت‌آميز نبوده‌اند. پس چه بايد كرد؟ پيشنهاد رييس سازمان حفاظت محيط زيست روشن است: «در سيستان ديگر كشاورزي نمي‌تواند تامين‌كننده معيشت كل باشد زيرا آبي وجود ندارد و نخواهد داشت. مردم بايد قبول كنند كه هامون ديگر آن هامون پر آب سال‌هاي گذشته نخواهد بود و اين اتفاق هيچ زمان نمي‌افتد.» از نظر كلانتري بايد طرح جامعي براي تالاب هامون تهيه شود؛ طرحي كه مبتني بر تغيير شيوه معيشت از كشاورزي به مشاغل ديگر باشد. او موفقيت اين طرح را در گرو وجود يك نهاد تصميم‌گير منطقه‌اي دانسته است؛ چيزي شبيه همان «سازمان عمران سيستان» كه با هدف توسعه اين منطقه تاسيس شده بود اما در سال 82 منحل شد.

ابهام درباره نتايج طرح آبرساني 46 هزار هكتاري

جزيره‌اي عمل كردن بخش‌هاي مختلف دولت يكي از مشكلات عديده سيستان است كه لزوم وجود يك تشكيلات بالادستي تصميم‌گيري را ضروري نشان مي‌دهد. براي نمونه در شرايطي كه كلانتري تداوم كشاورزي در سيستان را به دليل نبود آب ممكن نمي‌داند، وزارت جهاد كشاورزي همچنان مشغول اجراي طرح آبرساني به مزارع كشاورزي در اين منطقه است. اين طرح براي انتقال آب از طريق لوله به 46 هزار هكتار زمين كشاورزي و از سال 93 آغاز شده است. براي اجراي اين طرح 850 ميليون دلار از صندوق توسعه ملي در نظر گرفته شده است. به گزارش ايرنا، مجتبي پيري، رييس سازمان جهاد كشاورزي سيستان و بلوچستان پنجشنبه گذشته در نشستي با حضور رييس كميسيون كشاورزي مجلس گفته است: «طرح‌ بزرگ انتقال آب با لوله به 46هزار هكتار از اراضي دشت سيستان 66.7 درصد پيشرفت فيزيكي دارد.» همچنين محمد جواد صالحي، مجري طرح گفته است: «اين طرح در قالب 20پروژه و 16 ناحيه عمراني و 2 ايستگاه پمپاژ اصلي و2 خط انتقال اصلي در محدوده پنج شهرستان حوزه سيستان با چهار هزار كيلومتر طول لوله‌گذاري به قطر 110ميليمتر تا 2 هزار ميليمتر در حال اجراست.» پرسش اما اين است در شرايطي كه تالاب هامون آب ندارد و چاه نيمه‌هاي طبيعي تالاب هم ذخيره چنداني ندارند اجراي چنين طرحي چقدر واقع‌بينانه است؟ مسعود باقرزاده كريمي، مدير دفتر اكوسيستم‌هاي تالابي سازمان حفاظت محيط زيست به نتيجه بخش بودن اين طرح اصلا خوش‌بين نيست: «من درباره ميزان بهره‌وري اين طرح نظري ندارم. بلكه از نظر تامين منابع آب اجراي اين طرح ممكن نيست. اولويت‌ها و شيوه اين طرح بايد به نحوي تغيير كند كه واقع‌بينانه شود. مثلا مي‌توان با اجراي كشت‌هاي گلخانه‌اي آن هم در سطح كمتري به نتايج بهتري دست يافت.» از نظر مدير دفتر اكوسيستم‌هاي تالابي سازمان حفاظت محيط زيست طرح‌هاي تامين معيشت در سيستان بايد مبتني بر «سازگاري با اقليم» طراحي شوند. مشاغلي كه به آب كمتري نياز داشته باشند و لزوما ادامه‌دهنده شيوه‌هاي سنتي نباشند. اما آيا اين نگاه سازمان حفاظت محيط زيست به وزارت كشاورزي هم منتقل شده و اگر منتقل شده ديدگاه آنها چيست: «اين نظر سازمان حفاظت محيط زيست است ولي خب بايد در جلسات مشترك مديران وزارت جهاد كشاورزي هم ديدگاه‌هاي فني‌شان را بگويند. از نظر ما اين طرح بايد بازنگري شود.» گفته‌هاي باقرزاده گوياي اين است كه تاكنون چنين جلسه‌اي برگزار نشده است.

اجراي برنامه جامع تالاب در انتظار تشكيلات جديد

اما چرا دو دستگاه در يك دولت اينقدر نگاه‌شان از هم فاصله دارد و چگونه مي‌توان برنامه‌اي منسجم را اجرا كرد؟ باقرزاده كريمي مي‌گويد: «براي پيشگيري از همين جزيره‌اي عمل كردن‌ها بايد يك تشكيلات بالادستي به صورت متمركز در منطقه اجازه تصميم‌گيري داشته باشد تا بتواند همه برنامه‌ها را هم‌راستا كند.» يعني وجود تشكيلاتي كه تصميم‌هاي آن معادل تصميم‌هاي هيات دولت تلقي شود و بتواند بر عملكرد دستگاه‌هاي اجرايي نظارت كند. پيش از اين هوشنگ ناظري، فرماندار زابل، هم درباره لزوم شكل‌گيري چنين تشكيلاتي به «اعتماد» گفته بود: «سيستان نمي‌تواند با روش‌هاي مرسوم اداري كارش را پيش ببرد. الان هم بايد ساختارهاي مناسب منطقه مسووليت‌ها را به عهده بگيرد. يك اداره كوچك نمي‌تواند تالاب بين‌المللي هامون را مديريت كند. انگار كه يك سر كوچك روي يك بدنه بزرگ سوار شود. تالاب هامون معضلات عديده‌اي دارد بايد براي اين وضعيت فكر جديدي رخ دهد. دوره مركزگرايي گذشته است. اين حرف‌ها را در سفر آقاي نوبخت هم خطاب به ايشان گفته‌ام.» حالا انگار فعلا در گام نخست در سفر رييس سازمان حفاظت محيط زيست به سيستان و بلوچستان همه مسوولان فعلا بر اين نكته توافق كرده‌اند كه بايد نهاد متمركز درباره استان و احياي تالاب تصميم بگيرد. بر همين مبنا قرار است زمينه احياي مجدد سازمان عمران سيستان فراهم شود و كارگروه‌هايي هم براي نوشتن ضوابط فعاليت آن شكل گرفته است. مسعود باقرزاده كريمي، مدير دفتر اكوسيستم‌هاي تالابي سازمان حفاظت محيط زيست به «اعتماد» خبر داد كه ديروز (دوشنبه) اين سازمان در همين رابطه نامه‌اي را تنظيم كرده و در آن بر مخرب بودن نگاه‌هاي بخشي و عملكرد جزيره‌اي دستگاه‌ها تاكيد كرده است: «ما اميدواريم با فعاليت دوباره سازمان عمران سيستان برنامه جامع مديريت تالاب هامون كه در قالب 39 راهكار تدوين شده با سرعت بيشتري اجرايي شود. يكي از محورهاي اين برنامه شناسايي بخش‌هاي قابل احياي تالاب و همين طور تثبيت كانون‌هاي گرد و غبار است.» رييس سازمان حفاظت محيط زيست برآورد كرده در صورت وجود چنين تشكيلات قدرتمندي و با مشاركت دادن مردم در برنامه جامع تالاب هامون بتوان ظرف سه سال به موفقيت‌هايي دست يافت. حالا سوال اين است همين ايده احياي سازمان عمران سيستان در بروكراسي اداري كشور چقدر زمان مي‌برد؟

ما اميدواريم با فعاليت دوباره سازمان عمران سيستان برنامه جامع مديريت تالاب هامون كه در قالب 39 راهكار تدوين شده با سرعت بيشتري اجرايي شود. يكي از محورهاي اين برنامه شناسايي بخش‌هاي قابل احياي تالاب و همين طور تثبيت كانون‌هاي گرد و غبار است.