كتاب امربه معروف و نهي از منكر
زندگي مسوولانه
سيدحسن اسلامي اردكاني
واسلاو هاول در مارس1995 در دانشگاه ويكتوريا در ولنگتن درباره مسووليت روشنفكران سخنراني كرد. انديشه اصلي وي در آن سخنراني آن بود كه زماني عمده روشنفكران مي‌خواستند جهان را سراسر دگرگون كنند و طرحي نو دراندازند، حال آنكه شكست تاريخي جريان چپ آنان را يكسره نوميد و بي‌تفاوت كرد. از اين منظر، نتيجه شكست تلاش براي تغيير جهان و ايجاد بهشت زميني يا مهندسي كل‌گرا، در جهان كمونيستي، به انكار
هرگونه رسالتي براي روشنفكران انجاميد. اما همان طور كه آن نظر نادرست بود، اين عكس‌العمل نيز غلط است.
سپس هاول نتيجه مي‌گيرد باور به ارتباط همه اجزاي جهان و تلاش متواضعانه براي اصلاح وضع موجود، غير از اعتقاد به وجود چند قانون كلي و ادعاي كشف آن است. مسووليت روشنفكر آن است كه طبق فهم خود براي بهبود جهان تلاش كند. (مسووليت روشنفكران، واسلاو هاول، ترجمه حسن كامشاد، كلك، شماره 76-79، تير- مهر 1375، ص 127-132. بازچاپ شده در مترجمان، خائنان: مته به خشخاش چند كتاب، حسن كامشاد، تهران، نشر ني، 1386، ص 49-56.)
داستان امر به معروف و نهي از منكر در كشورمان نمونه كوچكي از اين افراط و تفريط به شمار مي‌رود. گاه به ضرب چماق امر به معروف و نهي از منكر صورت مي‌گيرد و گاه اين آموزه بنيادي ديني- اجتماعي يكسره ناديده گرفته مي‌شود. برخي از كساني كه در اردوگاه اول قرار دارند، نگاهي محدود به آن دارند. در دام نوعي صورت‌گرايي و تقليل‌گرايي مي‌افتند كه حاصل آن گاه ديدن چند فقره موي عيان شده زني و ناديدن صدها فساد گسترده اقتصادي و سياسي و دزدي‌هاي نظام‌مند
است.
در برابر نگرش سنتي بالا و در واكنش به اين جنس امر به معروف و نهي از منكر، شاهد نگاه نادرست متقابلي هستيم كه آن را بي‌موضوع مي‌كند و مي‌كوشد آن را از عرصه جامعه بزدايد. گويي اين فريضه امري تجملي يا تحميلي است
و مي‌توان مسلمان زيست، بي‌آنكه كاري به آن داشت. حال آنكه مسلماني مستلزم و مقتضي داشتن حس مسووليت اجتماعي و زندگي مسوولانه است.
مسووليت اجتماعي نيز تعبير ديگري از امر به معروف و نهي از منكر است. اينكه كساني تصور نادرستي از امر به معروف و نهي از منكر داشته باشند و آن را رواج دهند، دليل خوبي نمي‌شود كه كسان ديگري به جاي اصلاح اين تصور خطا، يكسره منكر ارزش و ضرورت آن شوند.
در تشبيه زيبايي از رسول اكرم (ص) مردم جامعه چونان مسافران يك كشتي هستند. در عين حال كه هيچ مسافري حق مداخله در كار ديگران و تجسس ندارد، هيچ مسافري هم حق ندارد كه در قسمت اختصاصي خود هر كاري انجام بدهد و جان ديگران را به خطر اندازد. محافظت از محيط‌زيست، مخالفت با تخريب آن، حساسيت در قبال مصرف‌گرايي، رعايت حقوق ديگران، دفاع از آزادي مدني، مقابله با اخبار دروغين و ترور شخصيت، ممانعت از مصادره شخصيت‌ها و دستكاري نوشته‌هاي آنان، حفاظت از حقوق معنوي و مالكيت فكري نويسندگان و هنرمندان و مبدعان و ده‌ها فعاليت ديگر از اين دست، همه نيازمند باور به امر به معروف و نهي از منكر است. با اين نگاه، زندگي در جامعه و زيست مسوولانه نيازمند باور و پايبندي به اين آموزه و كاربست آن در عمل است.
كتاب مختصر امر به معروف و نهي از منكر برآمده از چنين باور و نگاهي بود كه در سال 1375 منتشر شد. اينك پس از دو دهه، با تغييراتي مختصر، بازچاپ و به همت نشر طه منتشر مي‌شود. در اين كتاب كوشيده‌ام به زباني ساده و به شكلي منسجم گزارشي از جايگاه، اهميت، ابعاد و شرايط و اخلاقيات اين آموزه ديني به دست دهم و تاكيد كنم كه استفاده نادرست از اين آموزه، نبايد ما را به كنار نهادن آن بكشاند. در اين كتاب بحثي تازه يا پژوهشي متمايز ديده نمي‌شود. گزارشي است ساده، كوتاه و در عين حال روشن و مختصر درباره يكي از ابعاد مسلمان زيستن در جهان امروز، كه مي‌توان آن را در سه نشست خواند و به پايان رساند.
خواندن و پراكندن اين كتاب و كتاب‌هايي از اين است به واقع، نوعي فعاليت مدني و تلاش براي تحقق زندگي مسوولانه و آگاهانه است. لذا از كساني كه در پي زندگي بهتري براي فرداي اين كشور و نسل آينده هستند، دعوت مي‌كنم به گسترش چنين بحث‌هايي ياري رسانند.
استاد فلسفه