حفاظت از حيات‌وحش
علم پژوهش محور
رضا گلجاني
حفاظت از حيات‌وحش در مقايسه با بسياري از علوم از جمله علوم معاصر است. اين شاخه از علم در اواخر نيمه اول قرن بيستم با هدف برقراري تعادل بين خواسته‌هاي انسان و پايداري طبيعت به وجود آمد. رشد جمعيت انساني و افزايش شدت بهره‌برداري انسان از طبيعت سبب آن شد تجربه و آزمون و خطا در مقياس‌هاي كوچك ديگر پاسخگوي مشكلات پيش‌روي محافظان طبيعت نباشد. همچنين اثرات بزرگ مقياس و چند سطحي بهره‌مندي انسان از طبيعت سبب تكامل علم حفاظت از حيات‌وحش به يك علم بين‌رشته‌اي متكي بر ساير علوم همچون رياضيات، آمار، ژنتيك، جغرافيا و جامعه‌شناسي شد.
طرح‌هاي حفاظت از گونه‌هاي در خطر انقراض همچون يوزپلنگ از پيچيده‌ترين اركان‌هاي علم حفاظت از حيات‌وحش است. رويه كلي در اين طرح‌ها بدين صورت است كه هرگونه تصميم‌گيري از معرفي يك گونه به‌عنوان در خطر انقراض تا فعاليت‌هاي مديريتي بايد براساس پژوهش‌هاي علمي انجام شود. طرح‌هاي موفق حفاظت از گونه‌هاي در خطر انقراض داراي اهداف مشخص بلندمدت تا كوتاه‌مدت و در قالب زمان‌بندي مدون هستند. به طور مثال، اگر راه‌حل حفاظت از يوزپلنگ تكثير در اسارت است، مديران طرح بايد با انجام مطالعات علمي آن را ثابت كنند. از سويي از طريق مطالعات علمي بايد بررسي شود آيا زيستگاه‌هاي فعلي ظرفيت اضافه كردن افراد جديد را دارند يا خير، اگر ندارند چگونه مي‌توان اين ظرفيت را ايجاد كرد. از سوي ديگر بايد بررسي شود آيا جوامع محلي انساني ظرفيت پذيرش تعداد بيشتر يوز را دارند؟ اگر ندارند چگونه مي‌توان ظرفيت‌سازي كرد؟ چگونه مي‌توان افزايش جمعيت يوز را در برنامه‌هاي كوتاه‌مدت تا بلندمدت توسعه اقتصادي كشور تعريف كرد؟ همه اين پيش‌بيني‌ها نيازمند مطالعات علمي پيش‌بيني‌كننده هستند. همان‌طور كه طراحي و ساخت يك هواپيما نيازمند مدلسازي و پيش‌بيني‌هاي پيچيده است، طرح‌هاي حفاظت از حيات‌وحش هم نيازمند چنين مطالعاتي هستند كه تنها چند نمونه از آنها ذكر شد. تنها در صورت انجام چنين مطالعاتي و داشتن يك برنامه اجرايي مدون قابل نظارت توسط افكار عمومي مي‌توان موفقيت يا عدم‌موفقيت يك طرح حفاظت از يك گونه در خطر انقراض را تضمين كرد. آن چيزي كه سرنوشت يوزپلنگ ايراني را بسيار مبهم كرده است، شايد نبود چنين طرح‌هاي مدون و غلبه نظرات كارشناسي بر نظرات پژوهش‌محور باشد. عدم وجود يك طرح جامع مدون پيش‌بيني‌كننده مطالعات و اقدامات مديريتي مورد نياز كه رسانه‌ها و افكار عمومي بتوانند براساس ميزان نزديكي و دوري پروژه‌ها به اهداف آن، موفقيت يا عدم‌موفقيت حفاظت از يوزپلنگ را قضاوت كنند سبب شده كه بعد از حدود دو دهه هنوز توافقي در مورد موفقيت يا عدم موفقيت اين طرح وجود نداشته باشد. بنابراين شايد پژوهش‌محور كردن حفاظت از حيات‌وحش به‌ويژه گونه‌هاي در خطر انقراض مهم‌ترين تكاملي است كه سازمان محيط‌زيست بايد فعالانه به آن تن در‌دهد.
كارشناس حيات‌وحش
از دانشگاه داكوتاي جنوبي