ذخاير آبي كشور نگران‌كننده است
ساده‌انگاري ممنوع
گروه اجتماعي| پزشكان هميشه هشدار مي‌دهند كه مصرف بيش از اندازه آنتي‌بيوتيك موجب مي‌شود بدن انسان در برابر بيماري‌ها مقاوم شود و ديگر در برابر هيچ يك از داروها واكنش مثبت نشان ندهد و بي‌حس شود. حالا گويي حكايت جامعه ما است. اينقدر در سال‌هاي اخير درباره بحران و كمي آب در ايران گزارش و تحليل و خبر منتشر شده كه گويي ديگر جامعه در برابر اين اخبار دچار بي‌حسي شده است. اين روزها خبرهايي درباره تبعات بحران كم‌آبي منتشر مي‌شود كه انتشارشان در جامعه‌اي كه دچار بي‌حسي نباشد، مي‌تواند سر و صداهاي فراواني به‌پا كند و موجب شود سياستگذاران كشور با مشاركت سازمان‌هاي مردم نهاد براي عبور از اين بحران‌ها طرحي نو در اندازند. اما در جامعه‌اي كه بي‌حس شده انتشار اين خبرها عادي تلقي مي‌شوند. هفته گذشته بود كه عيسي فرهادي، فرماندار تهران در سفرش به خراسان جنوبي سخناني به زبان آورده كه جاي تامل دارد. او با اشاره به بحران كم‌آبي در خراسان جنوبي، وضعيت تهران را از اين استان هم بدتر توصيف كرده است: «وضعيت آب شهر تهران به مراتب از خراسان جنوبي بدتر است. در صورت عدم بارندگي ۵۲ درصد جمعيت تهران و البرز فاقد آب شرب خواهند بود.» به گفته فرهادي در ۴۷ سال گذشته تهران كمترين ميزان آب را در اختيار دارد و هيچ بعيد نيست كه 17 ميليون نفر در تهران و البرز در آينده نيازمند آب شرب باشند. اما براي آنكه اثر كاهش بارش‌ها بر ذخاير آبي كشور را بهتر درك كنيم بايد تصوير كلي ذخاير سدها را هم در نظر بگيريم. بر اساس آخرين اطلاعات ثبت‌شده از سوي شركت مديريت منابع آب ايران، با توجه به كاهش و پراكندگي بارش‌هاي پاييزي در سال جاري، حجم ورودي آب به سدهاي كشور از ابتداي سال آبي تا پايان هفته سوم آذرماه با 22 درصد كاهش نسبت به مدت مشابه سال گذشته 4 ميليارد و 350 ميليون مترمكعب، به 3 ميليارد و 390 ميليون مترمكعب رسيده است. هم‌اكنون 41 درصد حجم مخازن سدهاي كشور پر و 59 درصد آن خالي است. به گزارش خبرگزاري ايسكانيوز، از مجموع 176 سد بزرگ كشور، حجم مخازن 97 سد كمتر از 40 درصد، 20 سد بين 40 تا 50 درصد، 26 سد بين 50 تا 70 درصد، 23 سد بين 70 تا 90 درصد پر است.
اين عددها به اندازه كافي گوياي عمق بحران كمبود ذخاير آبي در كشور است. اين وضعيت البته مربوط به امروز و ديروز نيست چنان كه پيش از اين دكتر محمد خسروشاهي، متخصص اقليم‌شناسي و جغرافياي طبيعي به «شهروند» با اشاره به موقعيت جغرافيايي ايران كه در منطقه‌اي خشك قرار گرفته، گفته است طبق آمار وزارت نيرو ما از سال ١٣٧٥ وارد تنش آبي شديم و از سال ١٣٨٥ سرانه مصرف ما كمتر از ١٧٠٠ مترمكعب شده. سال‌به‌سال با افزايش جمعيت اين سرانه هم كمتر شده و الان به مرحله‌اي رسيده‌ايم كه اگر نجنبيم وارد مرحله كمبود آب مي‌شويم. خسروشاهي يادآوري كرده بود كه «تنش آب را مي‌شود با مديريت كنترل كرد اما اگر وارد مرحله كمبود آب شويم كه سرانه هر نفر كمتر از يكهزار مترمكعب است آن وقت گرفتار فاجعه مي‌شويم. آن‌وقت دولت بايد چاه بزند كه همين راه نيز در اين كشور شدني نيست. چون اينقدر چاه ممنوعه در دشت‌هاي اين مملكت احداث شده كه ديگر نه آبي زير زمين مانده و نه جايي براي چاه كندن؛ يا اينكه بايد از ظرفيت سدها استفاده كند كه متاسفانه سدهاي ما نيز خشك شده‌اند و آب ندارند. بنابراين قبل از اينكه وارد مرحله كمبود آب شويم مي‌توانيم با مديريت درست مشكل را حل كنيم.»
وضعيت بي‌سابقه در 65 سال گذشته
ذخاير آبي كشور وضعيت نگران‌كننده‌اي دارد. اين را نمي‌شود كتمان كرد. اما براي برون‌رفت از اين وضعيت چه بايد كرد؟ اسماعيل كهرم در توصيف وضعيت كنوني و راه‌حل‌هاي پيش رو خيلي صريح و كوتاه با «اعتماد» سخن گفت. كهرم با اشاره به اينكه ميزان ذخاير آبي ايران در 65 سال گذشته بي‌سابقه بوده است، گفت: «اگر ميزان مصرف آب در تهران را 2 ميليون و 500 هزار مترمكعب در نظر بگيريم، بايد بدانيم كه 48 درصد از اين مصرف از منابع زير‌زميني است و اگر به همين منوال باشد دولت مجبور به جيره‌بندي آب خواهد بود. همان‌طور كه الان در هندوستان برخي مناطق روزي 2 ساعت آب دارند و اين شوخي‌بردار هم نيست.»
پيش از اين حميد چيت‌چيان، وزير نيرو در دولت اول حسن روحاني، درباره وضعيت ذخاير آبي كشور گفته بود ميزان منابع آب تجديد‌شونده در سال 1335 به ازاي هر نفر ايراني برابر با شش‌هزار و 900 مترمكعب بوده است كه در حال حاضر اين سرانه به هزار و 500 مترمكعب كاهش يافته است. به گفته او يكي از معضلات كشور، تبخير شديد آب در پشت 600 سد احداث شده است كه براي رفع آن نياز به اقدامات فناورانه داريم. چيت‌چيان متوسط سالانه بارندگي در كشور را 250 ميليمتر تخمين زده و افزوده بود بر‌اساس مطالعات كارشناسان حجم آب تجديد‌شونده كشور در سال‌هاي اخير بين 105 تا 110 ميليارد مترمكعب بوده است، مهم‌ترين اقدام براي جبران كمبود منابع آب را اصلاح چگونگي مصرف آب و بهينه كردن شيوه‌هاي مصرف آن عنوان كرد.
وعده دولت براي تخريب بندهاي اروميه انجام نشد
اسماعيل كهرم، كارشناس شناخته‌شده حوزه محيط‌زيست اما به سخنان مسوولان وزارت نيرو چندان خوش‌بين نيست. او به «اعتماد» مي‌گويد: متاسفانه هر‌وقت حرف از كمبود آب مي‌شود بلافاصله وزارت نيرو مي‌گويد مردم صرفه‌جويي كنند. اين يك فريب است كه ما بياييم كاسه‌كوزه‌ها را سر مردم بشكنيم. البته منظور من اين نيست كه مردم نبايد صرفه‌جويي كنند. حتما ما در مصرف آب شرب و مصارف خانگي الگوهاي غلطي داريم كه بايد اصلاح شود اما نبايد از اصل ماجرا دور بيفتيم. به گفته كهرم سالانه حدود 30ميليارد مترمكعب آب در پشت سدها تبخير مي‌شود و وزارت نيرو بايد چاره‌اي جديد بينديشد. وقتي از كهرم مي‌پرسيم چه چاره‌اي؛ پاسخ مي‌دهد: «باز كردن دريچه‌هاي سدهاي كشور يكي از كارهايي است كه مي‌تواند به تعادل بخشي منابع آب كمك كند. ما مي‌توانيم بخشي از آب سدها را ذخيره و بقيه را رها كنيم. آقاي چيت‌چيان، وزير سابق نيرو گفته بودند نيمي از بند سدهايي كه روي درياچه اروميه زائد است و بايد خراب شوند؛ اما اين اتفاق نيفتاد. از طرفي آب پشت سدهايي مانند سد سيوند مي‌تواند به تعادل آبي كشور بيش از پيش كمك كند.» اين استاد بوم‌شناسي و مشاور سابق سازمان حفاظت محيط زيست درباره شيوه‌هاي تغيير الگوي مصرف آب هم مي‌گويد: «در اين بخش بايد اول برويم سراغ بخش كشاورزي. براي مثال آقاي روحاني در دولت گذشته اعلام كرد كه با اصلاح سيستم آبياري در حوضه آبريز درياچه اروميه از سيستم‌هاي نوين آبياري استفاده مي‌شود. اما اين اين كار انجام نشد. نه كشاورزان پول اين كار داشتند و نه دولت توان اين را داشت براي هر هكتار 12 ميليون تومان هزينه كند. مي‌بينيم كه وضعيت مثل قبل است.» كهرم يك بار ديگر توصيه مي‌كند كه اگر مي‌خواهيم وضعيت منابع آب را بهبود دهيم بايد از اصلاح بخش كشاورزي شروع كنيم. در غير اين صورت ارايه ساير راهكارها مثل صرفه‌جويي در بخش خانگي از نظر او «ساده‌انگارانه» است و به نتيجه مطلوب منتهي نمي‌شود.