بعد از حمله روسيه به اوكراين در فوريه 2022، بسياري از تحليلگران و كارشناسان حوزه جمهوري‌هاي خارج نزديك در دوران پساشوروي، انتظار داشتند كه اين كشورها و مردمشان با اوكراين ابراز همبستگي كرده و تلاش‌هاي روسيه براي بازپس‌گيري قلمرو شوروي و انكار حاكميت اوكراين را محكوم كنند. پس از فروپاشي اتحاد جماهير شوروي در سال 1991، كشورهاي« خارج نزديك» به دنبال تحكيم استقلال خود، درصدد تقويت مناسبات خود با غرب و ديگر كنشگران منطقه‌اي برآمدند و در عين حال ضرورت حفظ مديريت روابط خود با روسيه را ضرورتي انكارناپذير مي‌دانستند. با اين حال، ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه از سال 1999 توجيه نفوذ مجدد در «خارج نزديك» روسيه را يك اولويت استراتژيك قرار داده است.
پوتين دوران تصدي خود را با انجام يك عمليات تهاجمي براي بازگرداندن چچن به آغوش مسكو آغاز كرد و در طول يك دهه بعد، او با استمرار حضور نظامي نيروهاي امريكايي در آسياي مركزي و به اصطلاح انقلاب‌هاي رنگي كه منجر به سر كار آمدن دولت‌هاي همسو با غرب در گرجستان، قرقيزستان و اوكراين شد، مخالفت كرد. پوتين تلاش‌هاي خود را براي مهار نفوذ غرب در سراسر كشورهاي خارج نزديك كه پس از شوروي به استقلال دست يافتند، تشديد كرد. كرملين جنگ سال 2008 خود را به بهانه تلاشي براي محافظت از حوزه نفوذ ويژه روسيه در «خارج نزديك» توجيه كرد. اهداف راهبردي مسكو براي كاهش نفوذ غرب در منطقه پيراموني خود كه اكنون با عنوان «عمليات نظامي ويژه» در اوكراين به اوج خود رسيده است؛ به يك بن‌بست سه ساله با غرب بر سر آينده اوكراين ختم شد.
رهبران غربي تصور مي‌كردند كه ترس از تبديل شدن به هدف بعدي براي روسيه، كشورهاي خارج نزديك به ويژه آنهايي كه با روسيه مرز مشترك دارند را ترغيب خواهد كرد تا از نبرد اوكرايني‌ها براي دفاع از حاكميت خود حمايت كنند. با اين حال، در عمل، اكثر كشورهاي خارج نزديك از محكوم كردن حمله نظامي روسيه به اوكراين اجتناب كردند؛ اما در عوض موضعي عملگرايانه خنثي اتخاذ و نسبت به درگيري ابراز نگراني كردند و در عين حال از محكوم كردن علني مسكو، حمايت از كي‌يف در راي‌گيري سازمان ملل يا پيوستن به رژيم تحريم‌هاي غرب عليه روسيه خودداري مي‌كنند. در حقيقت، از زمان شروع جنگ در اوكراين، كشورهاي خارج نزديك به جاي اينكه به سمت غرب متمايل شوند، مناسبات جديدي را با مركز امپراتوري سابق شوروي آغاز كردند يا روابط خود را گسترش دادند. برخي از اين توسعه روابط ميان مركز و پيرامون در افزايش حجم تبادلات تجاري و سرمايه‌گذاري روسيه در آسياي مركزي، ايجاد شبكه‌هاي اقتصادي و توسعه الگوهاي مهاجرت نيروي كار مشهود است. اما تلاش روسيه براي دور زدن تحريم‌هاي اعمال شده توسط غرب از طريق كشورهاي خارج نزديك، امر غيرمنتظره‌اي تلقي مي‌شد.اصل مطلب اين است كه اين تحولات صرفا ترس از انتقام روسيه را منعكس نمي‌كند؛ بلكه انعطاف‌پذيري نفوذ روسيه نشان‌دهنده اقدامات پيچيده‌اي است كه پوتين براي تشكيل نهادها و سازمان‌هاي رسمي و غيررسمي منطقه‌اي در قلمرو شوروي سابق انجام داده كه اغلب در تلاش براي ايجاد وزنه‌اي مقابل سازمان‌هاي مورد حمايت غرب مانند ناتو و اتحاديه اروپاست.
اين سازمان‌ها و ابتكارات دوران پساشوروي، حجم مناسبات سياسي و تجاري و حتي تبادل ايده‌هايي را كه بين روسيه و همسايگان خارج نزديك در جريان است را به شدت افزايش داده و مكانيسم‌هاي جديدي را براي اتحادها و اهداف مشترك ايجاد كرده است. مقامات اين كشورها همچنين به مسكو اجازه دادند از توافقات اقتصادي منطقه‌اي و زنجيره تامين براي دور زدن تحريم‌هاي غرب استفاده كند. اين بدان معناست كه هرگز آن‌طور كه بسياري از ناظران غربي پيش‌بيني مي‌كردند، منزوي كردن روسيه يا اقناع كشورهاي خارج نزديك براي خروج از مدار مسكو، آسان نخواهد بود. روسيه به گسترش حوزه نفوذ خود در فضاي پساشوروي ادامه خواهد داد. غرب بهتر است راه‌هايي براي تعامل گزينشي با هر يك از اين كشورها بيابد و بايد راه‌حل‌هايي فراتر از ارايه عضويت در نهادهاي يورو-آتلانتيك را اولويت دهد. پيشنهادهايي با مكانيسم و فرآيند كند و دشوار ممكن است به پذيرش ختم نشوند.
بازتوليد نظام سياسي
پس از پايان جنگ سرد، اتحاد جماهير شوروي به 14 كشور مستقل از جمله روسيه تقسيم شد. سه كشور (استوني، لتوني و ليتواني) در بالتيك، سه كشور (بلاروس، مولداوي و اوكراين) در غرب روسيه قرار دارند. سه كشور (ارمنستان، آذربايجان و گرجستان) در منطقه قفقاز هستند كه از طريق يك كريدور به خاورميانه راه مي‌يابند و در نهايت، پنج كشور در آسياي مركزي هستند كه با افغانستان و چين مرز مشترك دارند. در طول دهه 1990، روسيه دوران گذار را تجربه مي‌كرد و درگير اختلافات و مشكلات داخلي خود شد. چالش اصلي روسيه، از بين بردن يا بازگرداندن تعداد قابل توجهي از دارايي‌هاي استراتژيك و نظامي بود كه در كشورهاي خارج نزديك سرگردان مانده بودند. در اين دوره تقويت نفوذ سياسي و اقتصادي مجدد در اين كشورها در اولويت نبود. زماني كه نيروهاي حافظ صلح به گرجستان اعزام شدند تا در كنترل و مديريت درگيري‌ها ايفاي نقش كنند، سازمان ملل براي انجام اين كار از آبخازيا اجازه گرفت.
با اين حال، ديري نگذشت كه كشورهاي خارج نزديك دو مسير متفاوتي را در پيش گرفتند. كشورهاي بالتيك مصرانه درصدد ادغام در سازمان‌ها و نهادهاي غربي بودند و در سال 2004 حق عضويت اين كشورها در اتحاديه اروپا و ناتو به آنها اعطا شد. با اين حال، طرح پوتين براي احياي روسيه به عنوان يك قدرت بزرگ، يك شبكه از سازمان‌ها و نهادهايي را براي تقويت نفوذ مسكو در خارج نزديك ايجاد كرد. روسيه در سال 2002 سازمان پيمان امنيت جمعي در كشورهاي خارج نزديك، تاسيس كرد كه يك سازمان منطقه‌اي شامل ارمنستان، بلاروس، قزاقستان، قرقيزستان و تاجيكستان است. ازبكستان در سال 2006 پس از خروج ايالات متحده از يكي از پايگاه‌هاي نظامي اين كشور به آن پيوست، اگرچه در سال 2012 زماني كه روابط ايالات متحده و ازبكستان دوباره گرم شد، مجددا از اين كشور خارج شد.
در بعد اقتصادي، روسيه انرژي ارزان‌تري را تامين كرد و مجموعه‌اي از ابتكارات منطقه‌اي را براي تقويت يكپارچگي اقتصادي انجام داد. اتحاديه اقتصادي اوراسيا را با الگوبرداري از جامعه اقتصادي سابق اروپا تاسيس كرد و در سال 2007 اتحاديه گمركي را با بلاروس و قزاقستان تشكيل داد و نظام تعرفه خارجي مشتركي را ايجاد كرد. در سال 2014، ارمنستان، قزاقستان و روسيه اتحاديه جامع‌تري را با يك نهاد حاكم فراملي تشكيل دادند. قرقيزستان در سال 2015 به آن ملحق شد. هنگامي كه ويكتور يانوكوويچ، رييس‌جمهور اوكراين تحت فشار روسيه، با عضويت اوكراين در اتحاديه اروپا و ناتو مخالفت و تمايل خود را براي توسعه همكاري‌ها با كشورهاي خارج نزديك و روسيه ابراز كرد، اين امر باعث اعتراضات فراگيري شد كه در نهايت منجر به فروپاشي دولت او شد. مسكو همچنين از ابزارهاي اقتدارگرايانه براي جلب نظر رهبران منطقه و بازگرداندن نفوذ خود استفاده و علنا با سياست‌هاي غرب در مناطق پيراموني مقابله كرد. پس از آنكه روسيه در سال 2012 قانون به اصطلاح عامل خارجي را اجرا كرد به سازمان‌هاي غيردولتي كه پول از خارج دريافت مي‌كردند، اتهام مي‌زد، كرملين درصدد وضع و اعمال قوانين مشابهي در ساير كشورهاي خارج نزديك بود.
پوتين همچنين رهبران اقتدارگراي منطقه را تشويق كرد تا از نفوذ ناظران بين‌المللي انتخابات و ناظران دموكراسي بكاهند و در پي سرنگوني يانوكوويچ، كريمه را در سال 2014 ضميمه كرد. علاوه بر اين، مسكو از مقررات فراسرزميني در چارچوب كشورهاي مشترك‌المنافع و اتحاديه‌هاي آسياي ميانه استفاده كرد. كنوانسيون مبارزه با تروريسم سازمان همكاري شانگهاي براي شناسايي مخالفان سياسي به عنوان افراط‌گرا و تسهيل استرداد آنها وضع شد. در سال 2015، مسكو قانون سازمان‌هاي نامطلوب را تصويب كه اكثر سازمان‌هاي غيردولتي مستقر در غرب را به‌طور كامل غيرقانوني اعلام كرد. مقرراتي كه الكساندر لوكاشنكو، رييس‌جمهور بلاروس مشابه آن را در كشورش اجرا كرد، زماني كه بيش از 1600 سازمان غيردولتي را پس از شروع اعتراضات ضد دولتي تعطيل كرد و در ژانويه 2022، درست چند هفته قبل از حمله روسيه به اوكراين، پوتين نيروهاي روسي را به قزاقستان تحت دستور سازمان پيمان امنيت جمعي مستقر كرد تا حاكميت رييس‌جمهور دوست خود را تقويت كند.
بازگشت سرمايه
حمله مسكو به اوكراين در سال 2022 نشان داد كه كشورهاي خارج نزديك در دوران پساشوروي هنوز با روسيه ارتباط عميقي دارند و اشكال جديدي از درهم‌تنيدگي را به نمايش گذاشتند. كمبود شديد نيروي كار در زمان جنگ روسيه، اين كشور را به مقصد اصلي ميليون‌ها كارگر آسياي مركزي تبديل كرد، حتي زماني كه دولت‌هاي آسياي مركزي و مهاجران تلاش مي‌كردند مقصد خود را متنوع كنند. در سال 2024، نزديك به 3.3 ميليون مهاجر از آسياي مركزي در روسيه كار مي‌كردند. نكته تامل‌برانگيز اين است كه جنگ اوكراين روند جديدي از مهاجرت معكوس را آغاز كرد. پس از آنكه مسكو فعاليت اغلب شركت‌هاي فناوري غربي را در مارس 2022 ممنوع كرد، صدها هزار كارگر روسي شاغل در حوزه فناوري اطلاعات ناگهان بيكار شدند. بر اساس آمار رسمي روسيه، حدود صد هزار نفر از آنها، معادل ده درصد از نيروي كار فناوري اطلاعات روسيه در طول آن سال كشور را ترك كردند و عمدتا به كشورهاي مجاور از جمله گرجستان، تركيه و كشورهاي عضو شوراي همكاري‌هاي اقتصادي كه نياز به ويزا نداشتند، مهاجرت كردند. اين جابه‌جايي‌ها به سرعت اقتصادهاي كشورهايي كه كارگران فني روسي را پذيرفتند، متحول كرد.
به عنوان مثال، براي يك دهه پس از بحران مالي جهاني در سال 2008، رشد توليد ناخالص داخلي ارمنستان بين سه تا هشت درصد در نوسان بود. اما در سال 2022، تقريبا 13 درصد رشد كرد كه به دليل گسترش 20 درصدي توسعه بخش فناوري اطلاعات و ارتباطات پس از ورود متخصصان «آي‌تي» روسي بود. تا پايان سال 2022، 110 هزار روس به گرجستان نقل مكان كردند كه باعث رشد اقتصادي چشمگير مشابهي شد، اما تنش اجتماعي بين جوامع روسي زبان و گرجستان و همچنين بحران مسكن مقرون به صرفه همچنان به قوت خود باقي است. پس از اينكه روسيه بسيج عمومي خود را در سپتامبر 2022 آغاز و شروع به فراخواني صدها هزار مرد كرد، حتي تعداد بيشتري از روس‌ها به دليل مخالفت با جنگ يا اجتناب از خدمت اجباري از كشور خود فرار كردند. دولت روسيه آمار جامعي از مهاجر، اما روسيه تخمين زده است بين 24 فوريه 2022 تا جولاي 2023 حدود 820 تا 920 هزار شهروند روس كشور را ترك كردند. طبق آمار رسمي اداره مهاجرت روسيه، در سال 2022، بيش از نيم ميليون شهروند روس به كشورهاي آسياي مركزي مهاجرت كردند.
روسيه تلاش كرده است تا بر اين جريان مهاجرت نظارت كرده و از فعاليت‌هاي ضد جنگ در خارج از مرزهاي خود جلوگيري كند. سرويس‌هاي امنيتي اين كشور به‌طور فزاينده‌اي همتايان منطقه‌اي خود را تحت فشار قرار دادند تا از ورود مخالفان جنگ و فعالان سياسي تبعيدي جلوگيري كرده و از اعتراضات ضدجنگ در كشورهايشان ممانعت به عمل بياورند. بين سال‌هاي 2022 و 2024، معاهدات استرداد بين روسيه و كشورهاي آسياي مركزي امكان دستگيري حداقل هفت مخالف روسي در قزاقستان و چهار نفر در قرقيزستان را فراهم كرد. در ژوئن 2023، قرقيزستان با حمايت روسيه از يك سيستم جديد تشخيص چهره رونمايي كرد كه از آن براي شناسايي مخالفان ضد جنگ استفاده شده است. در همان ماه، قزاقستان و قرقيزستان قراردادهاي اشتراك داده با مسكو امضا كردند كه اطلاعات شخصي مانند ثبت مهاجرت، وضعيت شهروندي و سوابق دارايي و كيفري شهروندان روس را در اختيار مقامات روسيه قرار مي‌دهد. همه اين پيوندهاي امنيتي جديد به كاهش فعاليت مخالفان روسي در خارج از كشور كمك كرده است. يكي از شاخص‌هاي با اهميتي كه روسيه براي آسياي مركزي قائل است، اين است كه بين فوريه تا دسامبر 2022، پوتين از همه كشورهاي آسياي مركزي بازديد و در بيش از 50 نشست با همتايان خود در آسياي مركزي ديدار كرد.
كانال‌هاي پنهان براي دور زدن فشارها
جنگ در اوكراين همچنين نشان داد كه چگونه شبكه‌ها و نهادهاي اقتصادي منطقه‌اي پساشوروي به كانال‌هايي براي دور زدن تحريم‌هاي غرب تبديل شدند. سازمان همكاري‌هاي اقتصادي اوراسيا يك مكانيسم حقوقي را ارايه كرد كه صادرات مجدد كالاهاي تحريم شده از غرب به روسيه را از طريق كشورهاي خارج نزديك امكان‌پذير كرده است. بر اساس يك تحقيق توسط بانك بازسازي و توسعه اروپا كه در سال 2023 ارايه شد، تجارت رسمي بين روسيه و اتحاديه اروپا، بريتانيا و ايالات متحده پس از فوريه 2022 به شدت كاهش يافت؛ اما هر يك از اين كشورها تجارت خود را با كشورهاي خارج نزديك افزايش دادند كه اين افزايش با افزايش مشابهي در تجارت بين روسيه و ارمنستان، قزاقستان و قرقيزستان و همزمان افزايش نسبي تحريم‌ها همراه بود. به عنوان مثال، تجارت كلي بين روسيه و قزاقستان از 24 ميليارد دلار در سال 2021 به 26 ميليارد دلار در سال 2022 و به 27 ميليارد دلار در سال 2023 افزايش يافت. واردات رايانه از قزاقستان در سال 2022 در مجموع به 1.2 ميليارد دلار رسيد كه نسبت به سال 2021 هفت برابر شده و حجم واردات 310 ميليون دلار از اتحاديه اروپا افزايش يافته است. بر اساس گزارش بلومبرگ با استناد به پايگاه داده يورواستات اتحاديه اروپا، كشورهاي آسياي مركزي ريزتراشه‌هاي لوازم خانگي اتحاديه اروپا از جمله ماشين‌هاي لباسشويي و يخچال را برداشته و سپس تراشه‌ها را به روسيه صادر كردند.
در دسامبر 2023، اتحاديه اروپا مقرراتي را براي كاهش صادرات مجدد كالاهاي با كاربرد دوگانه و فناوري‌هاي هوايي و نظامي تصويب كرد و ايالات متحده به‌طور مرتب شركت‌هاي آسياي مركزي را به فهرست تحريم‌هاي وزارت خزانه‌داري اضافه كرده است. اما كشورهاي خارج نزديك همچنان يك راه‌حل مناسبي براي دور زدن تحريم‌ها هستند. در سال 2022، گرجستان 904 ميليون دلار خودرو صادر كرد كه 16.2 درصد از كل صادرات آن را تشكيل مي‌داد كه نسبت به صادرات خودرو در سال 2021، 98 درصد افزايش داشت. اگرچه دولت گرجستان صادرات مجدد خودرو به روسيه را در آگوست 2023 ممنوع كرد، صادرات خودرو از گرجستان به رشد خود ادامه داد و به 1.95 ميليارد دلار در سال 2023 و 2.43 ميليارد دلار در سال 2024 رسيد. سال گذشته، خودروها 37 درصد از كل صادرات گرجستان را تشكيل مي‌دادند. مقصد اوليه قرقيزستان بود كه به قطب اصلي صادرات مجدد به روسيه تبديل شده است.
مساله مهم ديگر اين است كه صادرات مجدد از طريق رژيم‌هاي حقوقي مختلف، يك رويه رايج در ميان جمهوري‌هاي برآمده از فروپاشي اتحاد شوروي است. در دهه اول قرن بيست و يكم، قرقيزستان از عضويت دوگانه خود در سازمان تجارت جهاني و اتحاديه گمركي اوراسيا استفاده كرد تا به‌طور سيستماتيك صادرات مجدد كالاهاي چيني به روسيه و ساير كشورهاي همسايه را تسهيل كند. اكنون چين تامين‌كننده اصلي فناوري‌هاي محدود و با استفاده دوگانه مانند هواپيماهاي بدون سرنشين براي روسيه است كه از طريق كشورهاي همسايه آسياي مركزي انجام مي‌گيرد. بر اساس آمار رسمي، صادرات چين به قزاقستان و قرقيزستان از 45 كالاي دومنظوره مشمول تحريم‌ها 64 درصد نسبت به قبل از 2022 افزايش يافته است. بسياري از آنها در نهايت به روسيه صادر شدند. به عنوان مثال، در سال 2023، قزاقستان 5.9 ميليون دلار هواپيماي بدون سرنشين از چين خريداري و 2.7 ميليون دلار به روسيه صادر كرد.
ساز و كارهاي حقوقي در دوران پسا اتحاد شوروي مانند سازمان همكاري‌هاي اقتصادي اوراسيا به كسب‌وكارهاي روسي امكان نقل مكان دادند بي‌آنكه منشا اصلي اين شركت‌ها و كسب و كارها مشخص شود. بيش از چهار هزار شركت متعلق به روسيه تنها در 9 ماه اول سال 2022 در قزاقستان به ثبت رسيدند كه باعث افزايش 18 درصدي سرمايه‌گذاري خارجي در اين كشور شده است. حدود نيم ميليون شهروند روسيه از فوريه 2022 در قزاقستان حساب بانكي باز كردند. ارتباطات غيررسمي بين مقامات گمرك كشورهاي عضو شوراي همكاري‌هاي اقتصادي، شركت‌هاي تجاري و اپراتورهاي لجستيكي، مقدار زيادي به اصطلاح «ترانزيت غيرشفاف» را تسهيل مي‌كند.كشورهاي خارج نزديك در دوران پس از فروپاشي اتحاد جماهير شوروي نقش حياتي براي دور زدن تحريم‌هاي روسيه ايفا كردند و اين ترتيب براي دو طرف سودمند بوده است، زيرا آسياي مركزي بالاترين نرخ رشد را در منطقه تجربه كردند. بانك جهاني پيش‌بيني مي‌كند كه نرخ رشد آسياي مركزي از 4.3 درصد در سال 2024 به 5 درصد در سال 2025 خواهد رسيد.
نشانه‌هاي تلفيقي
از نظر سياسي، اكثر نخبگان در كشورهاي خارج نزديك در محكوميت تجاوز مسكو محتاطانه عمل كردند، حتي اگر مساله مرتبط با دفاع از اصل حاكميت، تماميت ارضي و قوانين بين‌المللي باشد. اما نگرش‌هاي سياسي نسبت به جنگ روسيه در اوكراين متنوع، پيچيده و با چالش‌هاي داخلي شكل گرفته است. به عنوان مثال، در گرجستان، عموم مردم همچنان از اوكراين حمايت مي‌كنند. با اين حال، دولت اين كشور كه اپوزيسيون آن را به تقلب در انتخابات پارلماني اكتبر 2024 متهم كرده، به مسكو نزديك‌تر شده است. در ارمنستان، به نظر مي‌رسد خلاف اين اتفاق رخ داد، اگرچه پيوندهاي اقتصادي مردم ارمنستان با روسيه همچنان در حال گسترش است، اما دولت نيكول پاشينيان در سال 2024 علنا اعلام كرد كه متحد روسيه در جنگ اوكراين نيست. ارمنستان از آن زمان تاكنون مشاركت خود در فعاليت‌هاي سازمان پيمان امنيت جمعي را به حالت تعليق درآورده و نيروهاي گارد مرزي روسيه را از فرودگاه ايروان بيرون كرده است. در همين حال، در جريان يك نظرسنجي در آسياي مركزي توسط شركت سنجش آسياي مركزي انجام گرفته بود، نشان مي‌دهد كه افكار عمومي در مورد اينكه آيا روسيه، اوكراين يا ايالات متحده مقصر اصلي جنگ هستند، در قزاقستان به نتايجي برابر رسيد. در قرقيزستان، بيشتر پاسخ‌دهندگان اوكراين يا ايالات متحده را مقصر بروز درگيري مي‌دانند تا روسيه. به‌طور كلي به نظر مي‌رسد كه مردم آسياي مركزي بيشتر نگران تاثير منفي جنگ بر اقتصاد خود هستند تا خطر بروز درگيري‌هاي جديد. تقريبا دوسوم از افراد مورد بررسي در قرقيزستان و قزاقستان و بيش از نيمي در ازبكستان، رسانه‌ها و برنامه‌هاي روسي را تماشا مي‌كنند.
از زمان آغاز جنگ در اوكراين، روسيه نيز به تلاش‌هاي خود براي شكل دادن به سياست در كشورهاي خارج نزديك به‌ويژه در گرجستان و قرقيزستان سرعت بخشيده است. قرقيزستان موفق شده بود تلاش‌هاي گذشته مسكو را براي تضمين تصويب قانون ماموران خارجي به سبك روسيه به تعويق بيندازد يا حتي لغو كند. اما پس از سفر صد جپاروف، رييس‌جمهور قرقيزستان به مسكو در آوريل 2024 قانوني مشابه قوانين روسيه را به اجرا گذاشت كه به موجب آن نظارت ويژه‌اي در مورد سازمان‌هايي كه از خارج بودجه دريافت مي‌كردند، اعمال شد. ارايه قوانين مشابه توسط دولت گرجستان اعتراض عمومي را برانگيخت، اما اين قانون در ماه مه تصويب و به تنش‌ها با اتحاديه اروپا منجر شد كه مذاكرات الحاق اين كشور به اين اتحاديه را متوقف كرد و ايالات متحده محدوديت‌هاي موقتي را كه براي صدور ويزا براي مقامات گرجستان اعمال كرده بود، تشديد كرد.
با اين حال، مسكو آزادي عمل سابق را در مستعمرات سابق خود ديگر ندارد. روسيه كه به دليل تحريم‌ها و جنگ در اوكراين ضعيف شده، امتيازاتي را به شركاي منطقه‌اي داده است كه آنها را به بازيگران غربي ترجيح مي‌دهد. در قفقاز، روسيه همكاري نزديك‌تري با آنكارا دارد. تركيه به مركزي براي فعاليت‌هاي اقتصادي روسيه و تجارت انرژي تبديل شده است و مسكو ميانجيگري آنكارا را در مذاكره بر سر قرارداد 2022 كه كريدور امني براي صادرات غلات اوكراين ايجاد كرد، پذيرفت. مهم‌تر از همه، زماني كه نيروهاي آذربايجاني تركيه استان قره‌باغ كوهستاني را تصرف كردند، روسيه كاملا منفعل ماند. پس از سرنگوني يك هواپيماي غيرنظامي آذربايجان در مسير گروزني، پايتخت منطقه‌اي چچن، در دسامبر 2024 پوتين حتي پيشنهاد ويژه‌اي را به رييس‌جمهور آذربايجان ارايه كرد. توافق صلح بين ارمنستان و آذربايجان يا حتي ارمنستان و تركيه، خطر حذف كامل روسيه از منطقه را به همراه دارد.
در شرق، تمركز روسيه بر جنگ در اوكراين باعث شده است تا ردپاي رو به رشد اقتصادي و امنيتي چين در آسياي مركزي را به بهانه مقابله با هژموني ايالات متحده بپذيرد. اگرچه هر دو كشور از خروج واشنگتن از افغانستان حمايت كردند و آسياي مركزي را به عنوان يك منطقه حياتي براي منافع امنيتي خود مي‌بينند، اما چين اكنون بزرگ‌ترين شريك تجاري منطقه است و در حال پيشبرد ابتكارات امنيتي دوجانبه خود است. اين كشور با گسترش نفوذ امنيتي خود در منطقه به ويژه در تاجيكستان، استقرار نيروهاي امنيتي خصوصي بيشتري براي حفاظت از پروژه‌هاي كمربند و جاده منطقه‌اي خود و ايجاد مكانيسم چين-آسياي مركزي و ايجاد يك منطقه عاري از روسيه با هدف ارتقاي همكاري‌هاي منطقه‌اي را دنبال مي‌كند. مسكو ممكن است نگران برخي از اين روندها باشد، اما همچنين معتقد است كه با چين در آسياي مركزي به توافق رسيده است، بهرغم گمانه‌زني‌ها مبني بر اينكه اين دو قدرت براي نفوذ منطقه‌اي رقابت شديدتري خواهند داشت. مسكو علنا با اين ابتكارات چين موافقت مي‌كند، زيرا پكن را مهم‌ترين حامي خود در اوكراين و شريك استراتژيك خود در برابر غرب مي‌داند.
وقتي ميدان بازي در حال تغيير است
بهرغم احترام متقابل ميان مسكو و پكن، نفوذ منطقه‌اي روسيه در كشورهاي خارج نزديك بسيار مقاوم‌تر از آن چيزي است كه بسياري از ناظران غربي پيش‌بيني مي‌كردند. با گذشت سه سال از جنگ در اوكراين، به نظر مي‌رسد استراتژي مسكو براي پيشبرد جنگ فرسايشي و انتظار براي شكسته شدن اتحاد غرب اثبات شده است. موضع نرم‌تر دونالد ترامپ، رييس‌جمهور ايالات متحده در قبال روسيه، مورد استقبال بيشتر كشورهاي همسايه روسيه قرار گرفت، زيرا مي‌خواهند از گرفتار شدن در يك كشمكش ژئوپليتيكي بين واشنگتن و مسكو يا ميان واشنگتن و پكن اجتناب كنند.سياستگذاران غربي مرتبا از حق كشورهاي خارج نزديك براي انتخاب مستقل حمايت كرده و بر انزواي روسيه به اين كشورها فشار مي‌آورند. چيزي كه آنها كمتر با آن آشنا هستند، روشي است كه روسيه طي سه دهه، شبكه‌هايي از مردم، پيوندهاي امنيتي، معماري قانوني و زنجيره‌هاي تامين را پرورش داده است كه در زمان بحران، بسياري از كشورهاي خارج نزديك عامليت قابل توجهي در تغيير هدف براي منافع سياسي و اقتصادي خود نشان دادند. منطقه پساشوروي تبديل به يك فضاي استعمارزدايي نمي‌شود؛ بلكه به عنوان آزمايشگاهي براي اشكال جديد يكپارچه‌سازي و ايجاد شبكه‌اي از نهادهاي منطقه‌اي نوظهور تبديل شده است.اما سياستگذاران غربي نبايد به اين تحولات به مثابه قاعده مجموع صفر نگاه كنند. در عوض، آنها بايد از مساعي اين كشورها در راستاي توسعه شراكت معنادار فراتر از مدار مسكو و پكن حمايت كرده، بدون اينكه آنها را مجبور به همسويي كامل با غرب كنند. انجام اين كار براي اين كشورها هم يك پوشش ژئوپليتيكي و هم يك فضاي تنفسي براي عبور از امواج شوك ناشي از جنگ روسيه در اوكراين و ابهامات پيرامون حل آن فراهم مي‌كند. به رسميت شناختن نفوذ در حال تحول در كشورهاي خارج نزديك امتيازي براي مسكو نيست، بلكه گامي ضروري به سوي تدوين سياست‌هاي عملگرايانه است كه از استقلال نهادي و استراتژيك دولت‌هاي منطقه و روسيه حمايت مي‌كند.
استاد علوم سياسي و كارشناس مطالعات روسيه و اوراسيا
ترجمه: محمدرضا بابايي