آذربايجان؛ برنده زمستان سخت اروپا

شايد كمتر كسي تصور مي‌كرد اين جمله وزير وقت نفت چنين به واقعيت بپيوندد: «خداوند به همه طول عمر بدهد تا ببينند امسال براي دنيا و به خصوص اروپايي‌ها چه زمستان سختي در پيش است.» خداوند طول عمر داد و زمستان سخت اروپا هم رسيد، اما سود اين زمستان‌ سخت و زمستان‌هاي سخت آتي اروپا، نه به ايران كه به همسايه شمالي‌مان، كشور آذربايجان رسيد.  در‌حالي كه براساس جديدترين رتبه‌بندي كشورهاي دارنده ذخاير گازي دنيا، ايران در رتبه دوم و آذربايجان در رتبه نوزدهم دنيا قرار گرفته‌اند، اما اين كشور رتبه نوزدهمي است كه توانسته اعتماد اروپا را براي تامين امنيت انرژي جلب كند و كار را به آنجا برساند كه براي اتحاديه اروپا خط و نشان هم بكشد؛ خط و نشان واقعي، نه از نوع آرزو براي زمستان سخت.  در 31 دسامبر 2024، قرارداد ترانزيت گاز كه در سال 2019 بين اپراتور شبكه اوكراين و روسيه امضا شده بود، به اتمام رسيد. دولت اوكراين حاضر به مذاكره براي تمديد قرارداد نشده بود، در نتيجه جريان گاز به بازارهاي اروپايي به حالت تعليق درآمد. بعدها شركت انرژي سوكار جمهوري آذربايجان اعلام كرد با ميانجيگري باكو مذاكراتي ميان مسكو و كي‌يف جريان داشت كه به نتيجه نرسيد. ولوديمير زلنسكي، رييس‌جمهور اوكراين گفته بود كه اگر پول گاز روسيه در زمان جنگ پرداخت نشود، كي‌يف آماده است گزينه تداوم ترانزيت گاز روس‌ها به اروپا را بررسي كند. اما به گفته ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه روشن است كه توافق جديدي با اوكراين براي صادرات گاز به اروپا وجود نخواهد داشت. بر همين اساس از اول ژانويه 2025، تنها خط لوله ترك استريم گاز روسيه را به كشورهاي اروپايي رسانده است.  گاز نقش مهمي در تامين امنيت انرژي اروپاي مركزي ايفا مي‌كند. كشورهاي اين منطقه محصور در خشكي هستند يا خطوط ساحلي بسيار كوتاهي دارند. اروپاي مركزي با داشتن ميراث سياست‌هاي انرژي مبتني بر زغال‌سنگ دوران كمونيست، در دهه‌هاي اخير گاز را به عنوان جايگزيني براي اين سوخت انتخاب كرده بودند، اما جنگ در اوكراين محاسبات آنها را به‌هم ريخته است. ‌حالا آذربايجان به عنوان يكي از ذي‌نفعان بحران ناشي از حمله روسيه به اوكراين، حساب ويژه‌اي روي قراردادهاي گازي با گرجستان، تركيه، يونان و ايتاليا (2020)، بلغارستان (2021)، روماني (2023)، اسلواكي، مجارستان و صربستان (2024) باز كرده است. اخيرا الهام علي‌اف، رييس‌جمهور آذربايجان گفته بود كه اين كشور در حال تقويت نقش خود به عنوان يك شريك حياتي انرژي براي اروپا، گسترش دسترسي به منابع گاز طبيعي خود و سرمايه‌گذاري در زيرساخت‌هاي انرژي اروپاست. علي‌اف تاكيد كرد: آذربايجان شريك قابل اعتمادي در زمينه انرژي و تامين‌كننده گاز پان‌اروپايي است و كشورهاي اروپايي يكي‌يكي تبديل مي‌شوند به مشتريان گاز ما. به گفته وي، گاز طبيعي آذربايجان اكنون به 12 كشور مي‌رسد كه 10 كشور آن در اروپا هستند، از‌جمله 8 كشور عضو اتحاديه اروپا. كميسيون اروپا از باكو درخواست كرده تا عرضه گاز به اروپا را تا سال 2027 دوبرابر كند، اين هدف در بيانيه سال 2022 بين اورسولا فون در لاين، رييس كميسيون اروپا و علي‌اف هم آمده است. در حال حاضر بازار اروپا بيشترين سهم صادرات روزانه گاز آذربايجان را به خود اختصاص مي‌دهد و روزانه حدود 35 ميليون مترمكعب گاز آذربايجان به مصرف‌كنندگان اروپايي عرضه مي‌شود. تعهد آذربايجان براي صادرات دوبرابري گاز به اروپا نشان‌دهنده افزايش شديد سرمايه‌گذاري در ميادين گازي آذربايجان است. امسال قرار است توليد از لايه‌هاي عميق گاز ميدان آذري-چراغ-گونشلي (ACG) آغاز شود. علاوه بر اين، آذربايجان قرار است توافقي براي آغاز فاز 2 پروژه ميدان آبشرون داشته باشد كه توليد سالانه گاز اين ميدان را از 1.5 ميليارد مترمكعب فعلي به حداقل 3 ميليارد مترمكعب افزايش مي‌دهد. حامل اصلي گاز آذربايجان به اروپا كريدور گاز جنوبي (SGC) است: يك سيستم خط لوله 3500 كيلومتري متشكل از خط لوله قفقاز جنوبي، خط لوله ترانس آناتولي TANAP و خط لوله ترانس آدرياتيك TAP. كريدور گاز جنوبي اكنون به يك محور اصلي براي تامين امنيت انرژي در سراسر قاره اروپا تبديل شده است. هرچند تنش‌هاي مكرر آذربايجان با ارمنستان همچنان وجود دارد و هرچند اعتراضات به نقض آزادي بيان در اين كشور جديد نيست و مورد انتقاد اتحاديه اروپاست، اما چندين كشور اروپايي از جمله اسلواكي و مجارستان، آذربايجان را فرصتي براي تضمين تامين گاز مورد نياز خود مي‌دانند. اين درحالي است كه منابع اوكرايني، آذربايجان را متهم مي‌كنند كه گاز روسيه را به نام گاز آذربايجان با كريدور گاز جنوبي به اروپا مي‌رساند. هرچند اتحاديه ممنوعيت‌هايي براي قراردادهاي بلندمدت سوخت‌هاي فسيلي بدون كاهش انتشارات دارد كه بخشي از استراتژي اين اتحاديه براي كاهش اثرات انتشار گازهاي گلخانه‌اي است، اما تامين امنيت انرژي به ويژه براي اروپاي مركزي اهميت ويژه‌اي دارد و در اين ميان، اين تركيه و آذربايجان هستند كه از نياز اروپا سود مي‌برند.  در سواحل جنوبي درياي مديترانه، كشورهاي توليدكننده گاز يعني عمدتا الجزاير و مصر، از بحران انرژي اروپا به دليل ظرفيت محدودشان در افزايش توليد گاز، سود اندكي برده‌اند. از‌سوي ديگر، نروژ و امريكا سهم بازار خود را به ميزان قابل‌توجهي افزايش داد‌ه‌اند. در سطح اروپا، اين دو كشور به ترتيب 43.5درصد از واردات گاز با خط لوله و 46درصد از واردات ال‌ان‌جي اروپا را در سه ماهه دوم سال 2024 به خود اختصاص دادند.  اگر از استعاره هيدروگرافي استفاده كنيم، اكنون الگوي جديد براي تامين گاز طبيعي كشورهاي اروپاي مركزي در حال ظهور است. الگوي اول قسمت شمالي اين قاره را پوشش مي‌دهد، شبيه آبي كه از پايانه‌هاي ال‌ان‌جي بالتيك، لهستان، آلمان و هلند يا شبكه‌هاي متصل به نروژ از طريق خط لوله بالتيك به سمت پايين و مركز اروپا جاري است. الگوي دوم، بخش جنوبي متصل به پايانه‌هاي ال‌ان‌جي كرواسي و يونان و نيز شبكه تركيه و خط لوله گاز جنوب اروپا را پوشش مي‌دهد كه توسط آذربايجان تغذيه مي‌شود. پايان ترانزيت گاز روسيه از طريق خاك اوكراين بخشي از يك حركت گسترده‌تر است كه در حال شكل دادن به يك جغرافياي انرژي جديد در اروپاي مركزي است. يكي از بزرگ‌ترين برندگان اين جغرافياي جديد انرژي، آذربايجان است.  نياز اروپا به گاز باعث شده است آذربايجان در صادرات گاز دست بالا را داشته باشد و حتي از ابزار تهديد براي تغيير سياست‌هاي اروپا استفاده كند، به‌طوري كه اخيرا الهام علي‌اف به اتحاديه اروپا هشدار داد كه اگر اين اتحاديه مي‌خواهد واردات گاز طبيعي از آذربايجان را ادامه دهد، بايد ارزيابي مجددي درباره تامين مالي و سياست‌هاي خود در قراردادهاي بلندمدت داشته باشد، در غير اين صورت باكو ممكن است به دنبال بازارهاي صادراتي ديگري باشد!از‌جمله موارد اعتراضي آذربايجان قانون ممنوعيت بانك سرمايه‌گذاري اروپاست، براي تامين مالي جديد سوخت‌هاي فسيلي و فقدان قراردادهاي بلندمدت خريد گاز به عنوان موانعي بر سر راه گسترش صادرات به اتحاديه اروپا، شرايط زمستان سخت اروپا را آذربايجان مي‌خواهد تعيين كند.