وقتي حرف از بهار به ميان مي‌آيد، انسان به ياد سرسبزي، طراوت، اميد و شروع دوباره مي‌افتد. بهار، منبع الهام بسياري از هنرمندان بوده و هست. آثار موسيقايي زيادي با حال و هواي بهار ساخته شده كه البته همچون بسياري موضوعات ديگر بهار، در كلام موسيقي نمود واضحي از خود به جا مي‌گذارد، اما آميختن كلام با موسيقي است كه در اينجا به آن بيشتر تمركز خواهم داشت و آثار موسيقايي را با موضوع بهار مرور خواهم كرد. گاهي ممكن است در اشعار آثار موسيقايي، بهار در واقع نمادي از معشوق يا روزگار باشد هر چه است، هنرمندان با شروع فصل نو و همزماني با شكوفه‌هاي سر برآورده از درختان، اغلب آهنگ‌هاي با طراوت خلق مي‌كنند. واكنش هنرمندان به اين نو شدن نه تنها در ايران كه در جهان هم ديده مي‌شود. براي مثال مي‌توان به قطعه «سونات ويولن بهار» از بتهون اشاره كرد.
موسيقي ايران نيز از ساير موسيقي‌هاي جهان مستثني نبوده و هنرمندان ايراني آهنگ‌هاي بي‌شماري را به مناسبت فصل بهار و ماه‌هاي فروردين و ارديبهشت ساخته‌اند. از اواخر دوره قاجار، زماني كه صفحات گرامافون به ايران آمد، هنرمندان توانستند آثار خود را ضبط كنند. به عنوان نمونه چند اثر از آن دوره تا سال ۱۳۱۹ (افتتاح راديو) قابل اشاره است كه از آنها نام مي‌برم:
بهاريه‌هايي از قمر تا ملوك
اثر «گردش فروردين» به ياد درويش خان و فصل بهار ساخته شده و در صفحات گرامافون ضبط شده است. در اين اثر، بانو قمرالملوك وزيري خواننده بوده و شعر و آهنگ آن از زنده‌ياد «محمدعلي امير جاهد» مبارز و آزادي‌خواه مشروطه و همچنين آهنگساز و شاعر تواناست.
قطعه «ز فروردين» كه در سال‌هاي ۱۳۰۶ يا ۱۳۰۷ ضبط شده و «جمال صفوي» آن را خوانده است، طراوت، شيوايي و حس خاصي دارد. آهنگساز آن، زنده‌ياد «يحيي زرپنجه» و ترانه‌سراي آن «ملك الشعراي بهار» بوده است.
همچنين قطعه «بهار نو رسيد» ساخته رضا محجوبي در همان سال‌ها با صداي ملوك ضرابي ضبط شده است؛ اگر چه محتواي آهنگ به خودي خود اندوهناك است، اما براي فصل بهار سروده و ساخته شده است.
مواجهه بديع‌زاده با فصل بهار
پس از ضبط‌هاي اوليه، زنده‌ياد جواد بديع‌زاده آهنگي به نام «فروردين» خوانده و همچنين آهنگ‌هايي با عناوين «باغ»، «بهار» و «سال‌هاي پس از آن» - از جمله ترانه «گل پونه، نعنا پونه» - اجرا كرده است. بديع‌زاده در ميان خوانندگان، بيش از همه به اجراي آثار درباره فروردين و آغاز فصل بهار مشهور است.
ضبط‌هاي پس از افتتاح راديو
پس از افتتاح راديو در تهران، (ارديبهشت ماه ۱۳۱۹) هنرمندان به اين رسانه آمدند و آثار خود را به صورت زنده اجرا كردند. در آغاز سال نو و نوروز، آثار بسيار زيادي به صورت آواز، تصنيف و ترانه اجرا شد. به عنوان نمونه، قطعات بي‌كلامي براي اين نوع موسيقي وجود دارد كه مي‌توان به نمونه‌اي چهار مضرابي از «استاد ابوالحسن صبا» به نام «بهار مست» اشاره كرد.
در سال‌هاي بعدي نيز روي صفحات، آهنگ‌هاي ديگري ضبط شد؛ اين آثار شامل تعدادي از موسيقي‌هاي محلي است كه در آن دو نمونه بسيار قابل توجه وجود دارد:
ترانه محلي گيلكي «گل پامچال»: اين اثر با تنظيم زيباي زنده‌ياد عباس شاپوري و خوانندگي بانو روح‌بخش در قطعه «موسم گل شد و وقت گل چيدن» اجرا شده است. نمونه ديگر يك ملودي كردي است كه زنده‌ياد اسماعيل نواب صفا روي آن شعر فارسي سروده و تنظيم استادانه شادروان مجيد وفادار صورت گرفته است؛ اين ضبط در دهه ۲۰ روي صفحات انجام شده است.
اواخر زمستان سال ۱۳۲۷، زماني كه استاد مهدي خالدي داراي فرزندي شد و نام او را «نشاط» گذاشت، از نواب صفا درخواست شد تا روي آهنگ جديدي، يك شعر بسرايد. نام اصلي اين قطعه «نشاط آمد نوبهار» بود. اين اثر با ريتمي متفاوت در آواز «بيات اصفهان» از متعلقات دستگاه همايون ساخته شده بود. در اوايل دهه پنجاه، قطعه «آمد نوبهار» يا «نشاط» با تنظيم استاد فرهاد فخرالديني و اركستر راديو و تلويزيون با صداي گرم استاد نادر گلچين ضبط و اجرا شد؛ اين اثر سال‌ها از راديو پخش مي‌شد. ريتم آن حالت مارش‌گونه داشته و اسماعيل نواب صفا روي آن شعري بسيار جذاب و دل‌انگيز سروده كه مطلع آن به شرح زير است:
«آمد نوبهار طي شد هجر يار
مطرب ني بزن ساقي مي بيار»
اين اثر نخستين بار در راديو اجرا شد؛ اما بعدها با صداي زنده‌ياد علي زاهدي، نوازنده تمبك و خواننده روي صفحه ضبط شد. مدتي پس از آن، بانو دلكش نيز اين اثر را در راديو خواند و به صورت مجزا ضبط و منتشر شد. اين آهنگ بيش از 30 سال ورد زبان هنرمندان و مردم كوچه و بازار بود؛ به طوري كه هر ساله از راديو پخش و مورد استقبال عموم قرار مي‌گرفت.
نغمات بهاري در جاي‌جاي ايران
همان‌طور كه گفته شد، موسيقي گيلان داراي نغمات بهاري شاد، دل‌انگيز و طرب‌آور بسياري است. خوانندگاني چون استاد احمد عاشورپور، استاد ناصر مسعودي و ساير افراد، آهنگ‌هاي متعددي را به مناسبت آغاز فصل بهار اجرا كرده‌اند كه در ميان مردم مورد توجه گسترده‌اي قرار گرفته است. همچنين موسيقي كردي نيز نغمات بهاري فراواني را در خود جاي داده است. اگر چه سراسر موسيقي محلي ما سرشار از اميد و طرب است، اما در دو خطه كردستان و گيلان ترانه‌هاي بهاري به وضوح بيشتري قابل تشخيص هستند.
در سال‌هاي اخير نيز آهنگ‌هاي بسيار زيبايي در مورد فصل بهار خوانده شده است؛ به عنوان مثال، چند خواننده موسيقي بختياري درباره اين فصل دل‌انگيز ترانه‌هايي خوانده‌اند. از جمله آثاري كه در چند سال اخير مورد توجه مردم قرار گرفت، آهنگ «آمد بهار جان‌ها اي شاخ‌تر برقص‌آ» با صداي محسن چاوشي است. اگر چه اين آهنگ اقتباسي از قطعه‌اي غيرايراني است، اما با شعري بسيار نغز و دل‌انگيز از مولانا، طرب‌آور و پراميد شناخته مي‌شود. لازم به ذكر است كه اينها تنها نمونه‌هايي از موسيقي بهاري هستند و آثار بسيار زيادي در مورد بهار، به‌ويژه درباره ماه فروردين موجود است.
ناگفته نماند كه يكي از هنرمنداني كه براي مناسبت‌هاي مختلف سال آثار فراواني ساخته و حتي براي آنها در تئاتر موسيقي نوشته و به صورت موزيكال هم اجرا مي‌كرد، استاد اسماعيل مهرتاش بوده است. وي در جامعه باربد، هنرمندان زيادي را به عرصه هنر موسيقي و بازيگري معرفي كرده و آثار متعددي را به همين مناسبت‌ها كه بيشتر در تئاترهاي موزيكال اجرا و با صداي خوانندگان مختلف ضبط و به ارائه گذاشته شده است.
ويژگي آثار موسيقي با موضوع بهار
به طور كلي آثار موسيقايي بهاري در دستگاه «ماهور» و «بيات اصفهان» ساخته و اجرا مي‌شوند؛ اما به‌طور خاص نمي‌توان گفت كه اين آثار تنها به همين دو دستگاه محدود هستند و فقط در اين دو دستگاه ارائه شده‌اند. براي مثال آهنگ‌هايي كه از خطه گيلان به گوش مردم مي‌رسد، در گام‌هاي شور، دشتي يا بيات ترك اجرا شده و شايد در دستگاه‌هاي چهارگاه، همايون و... هم به كار رفته‌اند.
همان‌طور كه از اسم و حس و حال فصل بهار بر مي‌آيد، بيش از هر چيزي اين فصل يادآور زنده شدن اميد در دل مردم است و ويژگي‌هاي چنين حسي را القا مي‌كند؛ بنابراين موسيقي آن نيز اغلب سرشار از اميد، آرامش و شادي است. حتي خوانندگاني كه اشعار را به صورت آواز خوانده و با ريتم آزاد اجرا كرده‌اند، بدون تصنيف‌سازي، با شادماني و تحريرهاي پرقدرت و شادآميز آنها را اجرا كرده‌اند. به عنوان نمونه به يكي، دو بيت از ابياتي كه بسيار خوانده شده‌اند مانند اشعار سعدي اشاره مي‌شود: «برخيز كه باد صبح نوروز/ در باغچه مي‌كند گل‌افشان - خاموشي بلبلان مشتاق/ در موسم گل ندارد امكان» يا «آب زنيد راه را هين كه نگار مي‌رسد/ مژده دهيد باغ را بوي بهار مي‌رسد...»
در پايان، لازم است كه يادآوري كنم، آثار موسيقي بهاري همواره از دل موسيقي محلي برآمده است؛ چرا كه با شروع تحويل سال، با ساز سرنا و دهل در دستگاه چهارگاه، نويد بهار را به مردم مي‌دهد همان نوايي كه در هنگام تحويل سال، مردم نغمه دل‌انگيز آن را مي‌شنوند. اميد است كه هر روزِ مردم ايران، بهاري باشد و در حوزه موسيقي هم شاهد آثار بسيار خوبي با زمينه موسيقي ملي و موسيقي اصيل ايراني باشيم؛ چرا كه موسيقي ملي ما بيانگر فرهنگ، انديشه و اصالت ما ايرانيان است.