ديجيتاليزه شدن؛ انقلاب خاموش جوامع
كامران مشفق آراني
در عصر كنوني، فناوري ديگر تنها ابزاري براي افزايش كارايي نيست، البته شايد در پس ذهن ما ابتدا چنين بود، لكن در حقيقت تكنولوژي به نيرويي تبديل شده كه تمام ساختارهاي اجتماعي، فرهنگي و اقتصادي ما را به‌صورت بنيادين دگرگون خواهد كرد. فكر مي‌كنم اكثر جامعه شناسان و فيلسوفان ديگر پذيرفته‌اند كه شتاب شگفت‌انگيز تحولات ديجيتال، معادلات سنتي زندگي انسان معاصر را به چالش كشيده است. چه بسا افراد بسياري چون من همچنان دل در گرو عصر آنالوگ دارند و گوش دادن به موسيقي با نوار كاست را همچنان به سرويس‌هاي برخط مانند اسپاتيفاي و ساند‌كلاود ترجيح مي‌دهند.
واقعيت ماجرا اينجاست كه هوش مصنوعي و رايانش كوانتومي در رسته عمده‌ترين حوزه‌هايي قرار مي‌گيرند كه عميقا در حال بازتعريف مناسبات اجتماعي هستند. ديگر نمي‌توان به سادگي ميان زندگي فيزيكي و ديجيتال مرز كشيد، زيرا اين دو حوزه به‌طور فزاينده‌اي درهم تنيده شده‌اند و مي‌دانيم اين امر تا بي‌نهايت ادامه خواهد يافت.
در بازار كار امروز، اين تحولات بنيادين كاملا محسوس هستند. كارمندان و متخصصاني كه پيش از اين در مشاغل تك‌بعدي فعاليت مي‌كردند، اكنون ناگزير به بازآموزي و كسب مهارت‌هاي جديد شده‌اند. ناگفته نماند كه اين تحولات يك سري مفاهيم مانند تعريف سنتي «هوش» را دچار تغيير نموده، مثلا يك حسابدار سنتي ديگر تنها با ثبت اسناد و ارقام سروكار ندارد، بلكه بايد با نرم‌افزارهاي پيچيده هوش مصنوعي كه قادر به تحليل‌هاي پيش‌بينانه هستند، كار كند، اين يعني هر فرد شاغل بايد به توسعه فردي با رويكرد قابليت انطباق‌پذيري با تغييرات و به تبع آن ديناميسم رفتاري خودش را توسعه بخشد.
اين تغييرات در حوزه‌هاي مختلف و اكثر مشاغل رخ مي‌دهد. پزشكان با ابزارهاي تشخيصي پيشرفته‌اي مواجه هستند كه مي‌توانند با دقتي بيش از انسان، بيماري‌ها را شناسايي كنند. مهندسان ساختمان از مدل‌سازي‌هاي سه‌بعدي و هوش مصنوعي براي طراحي دقيق‌تر استفاده مي‌كنند. معلمان با پلتفرم‌هاي آموزشي هوشمند روبه‌رو هستند كه مي‌توانند پيشرفت تحصيلي دانش‌آموزان را به صورت فردي و دقيق رصد كنند.
نكته مهم كه بايد بيشتر به آن دقت كنيم اينجاست كه اين تغييرات صرفا ماهيت تكنولوژيكي ندارند، بلكه عميقا اجتماعي هستند. روابط انساني، الگوهاي ارتباطي، مفهوم كار و حتي هويت فردي در حال بازتعريف شدن است. جوانان امروز برخلاف نسل‌هاي قبلي، با مفاهيمي مانند دوركاري، اقتصاد پلتفرمي و مشاغل آنلاين به راحتي كنار مي‌آيند، آنها حتي خيلي از مفاهيم سنتي را از اساس نمي‌پذيرند، شايد براي ما كه دهه شصتي هستيم خيلي سخت باشد، آخر ما محكوم بوديم همه‌چيز را همانطور كه هست بپذيريم اما آنها ديگر مثل ما رفتار نمي‌كنند، به زبان خودماني تغييرات تكنولوژيك در نيمه پر ليوان منجر به آزادي‌هاي اجتماعي در نسل‌هاي جديد شده، گرچه نسل‌هاي قديمي‌تر عموما در مواجهه با تغييرات كمي صلب عمل مي‌كنند.
خوب بالطبع در اين ميان، چالش‌هاي اخلاقي و اجتماعي جديدي نيز به موازات ظهور كرده‌اند، باورش سخت نيست كه آنچه تاكنون عينيت يافته تنها نوك پيكان يك كوه يخ است كه از آب بيرون زده. حريم خصوصي افراد در دنياي ديجيتال به‌شدت آسيب‌پذير شده است. تنها در يك مورد كه اتفاقا مثالي تكراري است، شركت‌هاي بزرگ فناوري با استفاده از داده‌هاي شخصي، الگوهاي رفتاري و حتي سلايق كاربران را پيش‌بيني مي‌كنند و با سوءاستفاده از آن گاها الگوهاي مصرف در جوامع را دستخوش تغييراتي مي‌كنند كه مد نظرشان است، اين موضوع سوالاتي اساسي را درباره مالكيت داده و حقوق شهروندي ديجيتال را مطرح مي‌كند. اماخب همچنان نبايد از نگاه و انديشه مثبت به اين تحولات غافل شد، به خوبي قابل درك است كه فناوري همزمان كه چالش ايجاد مي‌كند، فرصت‌هاي بي‌سابقه‌اي نيز مي‌آفريند. افرادي كه پيش از اين به دليل محدوديت‌هاي جغرافيايي يا اقتصادي از آموزش و فرصت‌هاي شغلي محروم بودند، اكنون مي‌توانند از طريق پلتفرم‌هاي آنلاين به راحتي يادبگيرند و كار كنند.
مثال روشن اين موضوع، استارتاپ‌ها و كسب وكارهاي نوپايي هستند كه اتفاقا اين روزها خيلي باب شده‌اند و كار‌آفرينان با حداقل سرمايه و فقط با يك ايده خلاقانه و دسترسي به اينترنت شكل مي‌گيرند. يك برنامه‌نويس جوان در يك شهر كوچك مي‌تواند براي شركت‌هاي بين‌المللي در آن سوي جهان كار كند يا حتي خودش بنيانگذار يك شركت بين‌المللي باشد، يايك طراح گرافيك مي‌تواند مشترياني از كشورهاي مختلف داشته باشد، و اين روند تا جايي پيش خواهد رفت كه ديگر احتمالا تا دهه‌هاي آينده محل تولد يك مزيت يا براي بسياري از مردمان جهان سوم‌نشين يك مصيبت حساب نمي‌شود، چه بسا خيل نخبگاني كه به خاطر آپارتايد‌هاي سنتي و پنهان به دلايلي كه ذكر شد هرگز اجازه ابراز وجود نيافتند و استعدادشان در اسارت مرزهاي جغرافيايي و در باتلاق جوامع نخبه ستيز دفن شد.
نكته كليدي اينجاست كه بايد آگاهانه و هوشمندانه با اين تغييرات مواجه شويم. نه مي‌توان جلوي پيشرفت فناوري را گرفت و نه بايد بدون تأمل آن را پذيرفت. راه منطقي، درك عميق اين تحولات و تلاش براي هدايت آنها در مسيري است كه به نفع انسان و جامعه و فارغ از هرگونه انديشه يكسويه‌نگر و راديكال باشد.