گروه اجتماعي
اگرچه با پيشرفت فناوري‌هاي پزشكي، درمان‌هاي بيشتر بيماري‌ها كشف شده است و اميد به زندگي از نظر علم پزشكي افزايش يافته اما در واقعيت، بيماري‌هاي مزمني وجود دارد كه شاخص سلامتي را با كاهش مستمر روبه‌رو كرده است.
خون؛ شمشيري دو دم در رگ‌هاي انسان
خون، در عين حال كه حيات‌بخش بوده و زندگي بدون آن ممكن نيست، بستر برخي از بيماري‌هاي مهمي است كه امروزه جوامع بشري را درگير خود كرده است. افزايش يا كاهش فشار خون، هر كدام مي‌تواند سلامت انسان را با خطر جدي روبه‌رو كند و درصد مواد موجود در آن نيز اگر اندكي جابه‌جا شود، زندگي روزمره را مختل مي‌كند. برخي از بيماري‌هاي خوني ريشه ژنتيكی دارند و برخي ديگر با عوامل خارجي شكل گرفته و ادامه پيدا مي‌كنند و كيفيت سلامتي انسان را تحت‌تاثير قرار داده و زندگي روزمره مبتلايان را كاملا عوض مي‌كنند.
فشار خون بالا؛ قاتل خاموش
فشار خون بالا يك وضعيت شايع و خطرناك است كه در آن فشار خون موجود در رگ‌ها تحت عوامل مختلفي به طور مداوم افزايش مي‌يابد و به طور مستقيم سبب افزايش خط بروز بيماري‌هاي قلبي سكته مغزي و نارسايي كليه مي‌شود.
اين بيماري به عنوان يكي از قاتلان خاموش انسان نيز شناخته مي‌شود، زيرا مبتلايان به آن هيچ علامت مشخصي تا زماني كه دچار بيماري‌ها و مشكلات برآمده از آن نشوند، ندارند و تازه وقتي دچار عوارض فشار خون بالا شوند، متوجه حضور اين قاتل خاموش در رگ‌هاي‌شان مي‌شوند و به دنبال علاجي قطعي براي آن مي‌گردند كه البته تقريبا وجود ندارد. اين قاتل خاموش عوامل مختلفي دارد كه ژنتيك، چاقي، مصرف نمك زياد و عدم فعاليت بدني مناسب از آن جمله است و ممكن است فردي سال‌ها دچار آن باشد ولي علائمي كه منجر به تشخيص بيماري شود، در وي آشكار نشود. علايم اين بيماري در صورت تشديد سردردهاي شديد، به‌خصوص در ناحيه پشت سر، سرگيجه و تاري ديد، تپش قلب يا نامنظم شدن ضربان قلب، خونريزي بيني و تنگي نفس، به‌ويژه هنگام فعاليت بدني است اما درنهايت اين پزشك است كه تشخيص دقيق ابتلا به فشار خون بالا را تاييد مي‌كند.
رابطه سن و فشار خون
براساس مطالعات گسترده‌اي كه در كشورهاي مختلف جهان صورت گرفته، سن افرادي كه بيشترين خطر ابتلا به پرفشاري خون را دارند، معمولا بالاي ۴۵ سال است. در اين گروه سني، مردان بيشتر از زنان به پرفشاري خون دچار مي‌شوند. اما پس از ۶۵ سالگي، اين الگو معكوس شده و زنان نسبت به مردان بيشتر تحت تاثير پرفشاري خون قرار مي‌گيرند. در اين ميان گسترش فشار خون در ميان جوانان، زنگ خطر جدي را به صدا درآورده است. ميزان شيوع فشار خون بالا در جوانان بيشتر از آن چيزي است كه قبلا تصور مي‌شد و براساس مطالعات انجام شده در حال حاضر تقريبا يك‌پنجم جوانان به آن دچار هستند. مطالعات موردي مختلفي در شهرهاي ايران و ديگر كشورهاي جهان صورت گرفته است كه به عنوان نمونه يك مطالعه در ميان جوانان شاغل در شهر بيرجند -كه نتايج آن در سال ۱۴۰۲ در مجله علمي دانشگاه علوم پزشكي بيرجند منتشر شده است- نشان مي‌دهد شيوع فشارخون بالا 3/5درصد و پيش‌فشارخون بالا 2/34درصد در ميان نمونه‌اي به اندازه ۱۱۸۰ نفر در اين شهر است. در همين مطالعه براساس آناليز رگرسيون لوجستيك، متغيرهاي سن، جنسيت، محل كار و سابقه فاميلي رابطه معني‌داري با فشارخون بالا و متغيرهاي جنسيت، نمايه توده بدن و وضعيت اجتماعي اقتصادي ارتباط معني‌داري با پيش‌فشارخون بالا داشته است. فشار خون بالا در گروه سني 35-20 سال 8/3درصد و در گروه سني 40-36 سال 5/7درصد بود و شيوع پيش فشارخون بالا براساس سن، در گروه سني 35-20 سال 8/30 و در گروه سني 40-36 سال 9/34درصد است. نتايج مشابهي از مطالعات فشار خون بالا در كشورهاي ديگر نيز به دست آمده است و نشان مي‌دهد فشارخون بالا در گروه سني ۳۵-۲۰ به طور معناداري افزايش يافته است.
ديابت، همراه بشر از گذشته تا امروز
ديگر بيماري‌اي كه آن هم با خون انسان سر و كار دارد، افزايش يا كاهش قند خون است كه ديابت نيز ناميده مي‌شود. اگر در ميزان قند خون انسان، كمبودي به وجود آيد يا ميزان آن از حد مجاز افزايش يابد، سلامت انسان مورد تهديد واقع مي‌شود و زندگي روزمره تحت‌تاثير قرار مي‌گيرد. افزايش يا كاهش قند خون با ترشح انسولين در بدن كنترل مي‌شود، يعني اگر قند دريافتي از ميزان ۱۸۰ ميلي‌گرم در دسي‌ليتر بالاتر باشد، انسولين از سلول‌هاي سازنده آن در بدن ترشح شده و ميزان آن را به حد نرمال مي‌رساند و اگر از اين حد مجاز پايين‌تر باشد، ترشح انسولين كمتر شده و قند بيشتري وارد خون مي‌شود. براساس مطالعاتي كه در دانشگاه استنفورد صورت گرفته و نتايج آن در مجله ديابت امريكا به چاپ رسيده، چندين نسخه ژنتيكي متفاوت را در هورمون موثر در ترشح انسولين شناسايي شده كه اين نسخه‌هاي متفاوت در برخي جوامع انساني بيش از ديگر جوامع مشاهده مي‌شوند. نتايج مطالعات اين كارشناسان همچنين نشان مي‌دهد تكامل باعث ايجاد نسخه‌هاي ژنتيكي جهش يافته مي‌شود و اين جهش‌هاي ژنتيكي در بروز ديابت و نرخ شيوع اين بيماري تاثيرگذار هستند و افرادي كه داراي نسخه‌هاي جديد هستند، سريع‌تر از افرادي كه ژن‌هاي قديمي و متعلق به اجدادشان را دارند، دچار افزايش قند خون مي‌شوند.
ديابت در جهان
ديابت يكي از شايع‌ترين بيماري‌هاي غيرواگير در جهان است. براساس مطالعات انجام شده، اين بيماري چهارمين علت مرگ و مير در بیشتر كشورهاي توسعه‌يافته بوده و از هر 10 بزرگسال در سراسر جهان يك نفر به آن مبتلا است. همين مطالعات نشان مي‌دهد در هر ۵ ثانيه يك نفر به علت ديابت يا عوارض ناشي از آن جان خود را از دست مي‌دهد و در اين ميان بيش از 90درصد بيماران، ديابت نوع 2 دارند و تقريبا نيمي از آنها هنوز از بيماري خود اطلاع ندارند.
ديابت نوع 2 معمولا بيماري ميانسالان و سالمندان است اما طي سال‌هاي اخير به علت افزايش ميزان چاقي، عدم تحرك بدني و رژيم غذايي نامناسب در گروه سني نوجوانان و جوانان نيز به طور فزاينده‌اي ديده مي‌شود.
عوارض ديابت چيست؟
ازجمله شايع‌ترين عوارض ديابت، شروع بيماري‌هاي قلبي عروقي است. ديابت نوع ۲ يا سطح بالاي قند خون خطر تجمع كلسترول روي ديواره رگ‌هاي خوني را افزايش مي‌دهد. اين رسوبات به مرور زمان جامد شده و پلاك‌هايي را تشكيل مي‌دهند كه شريان‌ها را باريك كرده و جريان خون را محدود مي‌كنند و در ادامه منجر به تصلب شرايين مي‌شوند. برخي اوقات پلاك‌هاي ناپايدار پاره مي‌شوند و باعث ايجاد زنجيره‌اي از رويدادهاي مخرب شده كه به تشكيل لخته خون ختم مي‌شود و مي‌تواند جريان خون را در شريان‌هاي كوچك‌تر مسدود يا به طور كامل متوقف كند و در نهايت حمله قلبي و سكته را افزايش مي‌دهد. ازسوي ديگر، افزايش سطح قند خون، ظرفيت اعصاب براي ارسال پيام را مختل مي‌كند كه مي‌تواند منجر به نوروپاتي ديابتي شود. افراد مبتلا به ديابت همچنين دچار برخي بيماري‌هاي چشمي (رتينوپاتي) مي‌شوند كه ممكن است منجر به اختلال بينايي يا نابينايي شود كه علل اصلي آن شامل سطوح بالاي قند خون، فشار خون و كلسترول بالا است. ديابت همچنين مي‌تواند به مشكلات كليوي و درنهايت بيماري‌هاي كليوي شود كه بر اثر آنها كليه‌ها عملكرد خود را از دست داده و از كار بيفتند كه در اين حالت دياليز يا پيوند كليه ناگزير خواهد بود. ديابت كنترل نشده مي‌تواند باعث زخم پا و ساق پا شود كه درمان آن دشوار است و مي‌تواند منجر به عفونت و در شرايط شديد، به قطع عضو منجر شود.
ديابت در ايران
ديابت در ايران نيز همانند ديگر كشورهاي جهان بيماري مطرحي در ميان بيماري‌هاي غيرواگيردار است و هر ساله افراد زيادي را با عوارض خود زمينگير كرده هزينه زيادي براي اشخاص و سيستم درماني ايجاد مي‌كند. براساس آمار منتشر شده از آخرين مطالعه كشوري در سال ۱۴۰۰، برآورد تعداد كل بيماران ديابتي در جمعيت بالاي ۲۵ سال در ايران بيش از ۷ ميليون نفر و در همان سال شيوع ديابت نيز ۱۴.۱۵درصد (متوسط قند خون در جمعيت ذكر شده ۱۰۵.۵۱ ميلي‌گرم در دسي‌ليتر بوده است) برآورد شد كه سهم زنان ۱۴.۷۱درصد و سهم مردان ۱۳.۴۴درصد بود. همچنين شيوع پيش‌ديابت نيز در همين جمعيت، ۲۴.۷۹درصد بوده است كه سهم زنان ۲۳.۵۴درصد و سهم مردان ۲۶.۳۵درصد بود. در اين ميان ميزان آگاهي از ديابت ۷۳.۲۹درصد، پوشش درمان ۶۵.۰۵درصد و درمان موثر ۳۱.۰۶درصد بوده است.
نقش تغيير سبك زندگي در شيوع ديابت
و فشار خون
براساس مطالعات انجام شده، نياز به اتخاذ رويكردي جامع براي پيشگيري و مديريت هر دو وضعيت تهديد‌كننده سلامت، يعني ديابت و فشار خون بالا وجود دارد و دانشمندان هنوز در ابتداي كشف مقرون‌به‌صرفه‌ترين ابتكارات براي ترويج تغييرات سبك زندگي پايدار و تضمين برابري و دسترسي به خدمات بهداشتي براي همه هستند. به گفته محققان درنظر گرفتن ديابت و فشار خون بالا به عنوان يك موضوع ويژه و تغيير تغذيه و سبك زندگي براي ايجاد تعادل در فشار و قند خون مي‌تواند به رسيدن به راهكاري جامع براي كنترل اين دو بيماري خاموش منجر شود. يك مطالعه موردي از سوي دكتر آلتوبلي و همكاران كه در سال ۲۰۲۰ براي سيستم‌هاي مراقبت ملي از ديابت در كشورهاي اروپايي اجرا شده، شيوع بالاي ديابت نوع ۲ و عوامل خطر اصلي آن را در اروپا با تنوع زياد بين كشورهاي اروپايي و بين جنسيت‌ها نشان مي‌دهد. در بررسي ديگري نتايج حاصل از 66 بررسي و متاآناليز نشان داد كه پيروي از يك الگوي غذايي سالم مانند الگوي غذايي مديترانه‌اي و همچنين مصرف زياد غلات كامل، محصولات لبني كم‌چرب، ماست، روغن زيتون، شكلات فيبر و فلاونوئيدها به طور قابل‌توجهي خطر ابتلا به ديابت را كاهش مي‌دهند. در ميان مطالعات مشاهده‌اي منتشر شده، چندين يافته جالب در رابطه با رفتارهاي غذايي و سبك زندگي در سنين مختلف سلامت و گروه‌هاي جمعيتي خاص مشاهده شده است. در يك مطالعه آينده‌نگر با مشاركت 27844 كارگر بزرگسال، مشخص شد كه در يك دوره نظارت 5 ساله، عوامل سبك زندگي مانند رژيم غذايي، فعاليت بدني، سيگار كشيدن و وزن بيش از حد بدن با تداوم پيش ديابت و پيشرفت به ديابت T2 مرتبط است. در دومين مطالعه مقطعي در بزرگسالان ظاهرا سالم، يك الگوي غذايي از نوع غربي غني شامل گوشت قرمز و فرآوري شده، غذاهاي دريايي و محصولات سرخ شده با افزايش خطر ابتلا به پيش ديابت مرتبط دانسته شد، درحالي كه يك الگوي غذايي غني از تخم‌مرغ، شير و قهوه با كاهش پيش ديابت مرتبط بود.
اصلاح تغذيه را جدي بگيريد
مطالعات صورت گرفته در ميان جوانان و نوجوانان نشان مي‌دهد يك الگوي غذايي كه با افزايش مصرف مرغ و شيريني‌ها و مصرف كم ميوه‌ها مشخص مي‌شود، ارتباط مثبتي با افزايش سطح انسولين دارد. در مورد سالمندان نيز اصلاح سبك زندگي براي كاهش خطر ابتلا به ديابت T2 براي كنترل بهتر قند خون در افراد مسن موثر است. يكي از مواد غذايي مناسب براي كاهش فشار خون، ماهي سالمون و ساير ماهي‌هاي چرب است كه منبعي عالي از چربي‌هاي امگا ۳ بوده و در كنار كاهش فشار خون، فوايد قلبي قابل توجهي نيز دارند. اين چربي‌ها ممكن است با كاهش التهاب به كاهش سطح فشار خون كمك كنند و گنجاندن آنها در رژيم غذايي افراد مبتلا به فشار خون بالا موثر بوده است. تغيير روغن مورد استفاده از ديگر تغييرات تغذيه‌اي مفيد براي كاهش فشار خون و ايجاد تعادل است كه در اين ميان روغن زيتون به دليل مواد مغذي و تركيبات گياهي موجود در آن مانند چربي امگا ۹ و پلي‌فنول‌هاي آنتي اكسيداني، مي‌تواند جايگزين موثري براي ديگر روغن‌ها به حساب آمده و سبب كاهش فشار خون در استفاده مستمر شود. در اين ميان برخي روغن‌هاي جديد، سبب ايجاد تعادل در فشار خون و تراز شدن قند خون به‌طور همزمان مي‌شوند و متخصصان تغذيه استفاده از آنها را توصيه مي‌كنند. مواد غذايي مختلف ديگري نيز مانند سيب‌زميني و كيوي داراي اثر لازم روي فشار خون بالا معرفي شده‌اند اما بايد دقت كرد كه مصرف مواد غذايي بايد به اندازه و تحت نظر متخصص تغذيه و براساس نياز هر فرد باشد تا ضمن موثر بودن، با داروهاي مصرفي نيز تداخل ايجاد نكند.