افزایش اثرگذاری فضای مجازی در جهان
زهرا نژادبهرام
به رغم همه تلاش‌ها براي محدود‌سازي شبكه‌هاي اجتماعي روز به روز بر ميزان محبوبيت و اثر‌گذاري آنها در جهان افزوده مي‌شود؛ اين مهم آنچنان است كه موج رجوع به شبكه اجتماعي تلگرام پس از دستگيري مالك و بنيانگذار آن روندي فزاينده گرفت. باور اينكه امروزه شبكه‌هاي اجتماعي عنصري جدايي‌ناپذير از حيات اجتماعي، اقتصادي، سياسي شهروندان جهان هستند. در حقيقت شبكه‌هاي اجتماعي بستري براي بروز و ظهور عيني افكار عمومي و شكل‌گيري نوع تازه‌اي از قدرت مردم است كه شايد پيش از اين كمتر قابل دسترس يا تجميع بود. دستگيري مالك و بنيانگذار تلگرام در فرانسه به بهانه نشر خشونت و اعمال تروريستي و نداشتن نظارت كافي، در اين شبكه اجتماعي و گشوده شدن پرونده‌اي شخصي براي وي در سويیس در كنار تصميم مالك شبكه اجتماعي X يا توييتر سابق براي گشودن يك مركز براي جذب آگهي‌هاي انتخاباتي 2024 امريكا، به همراه فيلترينگ گسترده شبكه‌های اجتماعي در ايران تصويري سه‌گانه از نگاه به رسانه‌هاي نوين را در ميان مخاطبان ايجاد كرده است كه تمركز بر آن مي‌تواند رويكرد دولت‌ها را نسبت به اين شبكه‌ها در عناويني گوناگون بيان كند. در يكي از آنها به منظور مشاركت در انتخابات رياست‌جمهوري آينده امريكا بخشي متمركز براي تبليغات انتخاباتي در شبكه توييتر (X) فعال مي‌شود و در آن ديگري دولت‌ها با نگاه‌هاي متفاوت نسبت به فيلتر كردن اقدام مي‌كنند. در همين زمان بنيانگذار و مالك شبكه اجتماعي تلگرام توسط دولت فرانسه دستگير مي‌شود. نكته قابل توجه اين است كه چندي پيش نيز زاکربرگ، مالك فيس‌بوك در جلسه سنا مي‌گويد كه دولت بايدن او را مجبور به اعمال محدوديت و حذف برخي پست‌ها در دوره كرونا كرده است! به عبارتي، جايگاه شبكه‌هاي اجتماعي و نقش رسانه‌هاي نوين در عصر كنوني در كنار وقوع اين حوادث مويد ورود هدفمند دولت‌ها براي كنترل و كاهش اثربخشي اين شبكه‌ها است. اين شبكه‌ها كه هويتي نوين را براي دنياي كنوني در بستر ارتباط گروهي و فردي فراهم كرده‌اند..
از قدرتي برخوردار شده‌اند كه دولت‌ها را وادار به مداخله كرده است؛ موضوعي كه نيازمند بررسي ابعاد آن در حوزه‌هاي گوناگون است اما در اين نوشتار تمركز بر جايگاه شبكه‌هاي اجتماعي در ايجاد تغيير در معادلات سياسي دولت‌ها و افكار عمومي و پيوستگي آن در عصر كنوني است.
اوايل مردادماه جاري، پاول دوروف در كانال شخصي خود در تلگرام اعلام كرد كه اين پيام‌رسان در مرز رسيدن به يك ميليارد كاربر قرار دارد. آمارهاي بين‌المللي نيز مويد آن است كه تعداد كاربران تلگرام از ۳۵ ميليون نفر در مارس ۲۰۱۴ به ۹۰۰ ميليون نفر در سال ۲۰۲۴ رسيده است. براساس اين آمارها، تلگرام پس از فيس‌بوك، يوتيوب، اينستاگرام، واتساپ، تيك‌تاك و وي‌چت با ۹۰۰ ميليون كاربر در رتبه هفتم جهان در بين پيام‌رسان‌ها و شبكه‌هاي اجتماعي محبوب قرار دارد. طبق آمارهاي جهاني، هندي‌ها با ۱۰۴ ميليون كاربر فعال و نصب تلگرام، در رتبه اول در بين كشورهاي جهان قرار دارند. تلگرام چهارمين ضريب نفوذ را در ميان پلتفرم‌هاي رسانه‌هاي اجتماعي در هند، پس از واتساپ، اينستاگرام و فيس‌بوك دارد. گرچه نامي از ايران در آمارهاي بين‌المللي برده نشده (احتمالا به‌دليل استفاده از فيلترشكن‌ها و تغييرات آي‌پي)، اما بنابر برخي آمارهاي غيررسمي ۴۰ ميليون كاربر ايراني تلگرام نصب كرده‌اند. روس‌ها با ۳۴ ميليون كاربر در رتبه سوم قرار دارند. (همان)
اين شبكه اجتماعي توسط دولت فرانسه محكوم به نشر خشونت و تبادل پيام‌هاي تروريستي شده و درخواست آنها انتقال پايگاه‌هاي داده‌ها به كشور فرانسه است؛ امري كه دولت ايران نيز اين درخواست را از اين شبكه داشته است؛ به نظر مي‌رسد نوعي توافق نانوشته از سوي دولت‌ها براي كنترل اين شبكه اجتماعي شكل گرفته به نوعي كه همگان خواهان انتقال پايگاه داده‌هاي اين شبكه اجتماعي به داخل كشور خود براي كنترل و نظارت بر پيام‌هاي موجود هستند! اين توافق نانوشته برگرفته از دو نگراني است؛ نخست آنكه دسترسي به اين شبكه اجتماعي براي همه در دسترس است و دوم آنكه اين شبكه و شبكه‌هاي مشابه با توجه به گستردگي مخاطبان و ظرفيت‌هاي گروه‌سازي و كانال‌سازي قادر است در شكل‌گيري افكار عمومي اثري چشمگير داشته باشد. آن‌گونه كه آثار اين شبكه‌ها در سازماندهي افكار عمومي به رغم تلاش جريان اصلي رسانه منجر به تحولي شگرف در افكار عمومي در وقايع حملات گسترده نظامي و نسل‌كشي اسراييل در غزه و اعتراضات عمومي نسبت به اين مساله در همه جهان، بي‌تاثير بر تصميم‌هاي دولت فرانسه يا ديگر كشورهاي درگير در اين چالش نيست، البته اين همه ماجرا نيست! تاثير‌گذاري اين شبكه‌ها و گستردگي آنها به نوعي است كه حتي قادر به تغيير روش‌ها نيز شده، آن‌گونه كه منجر به استعفاي وزيري در انگلستان شد! اين شبكه‌ها با تريبون بازي كه در اختيار شهروندان براي بيان نظرات قرار داده‌اند بستري متفاوت است تا رويكردها و ديدگاه‌هاي دولت‌ها را به نقد در آورند.
شايد بتوان اين مهم را در رويكردي تحت عنوان اثر شبكه تعريف كرد كه آينده اجتماعي- سياسي جهان را به نوعي ديگر تعريف مي‌كند. اثر شبكه قادر است تحولي چشمگير در ارتباط‌گيري مردم در همه نقاط جهان با هر شكل زندگي و هر نوع مكان زندگي و فرهنگ شكل داده و شهروند جهاني را شكل بدهد! لذا احتمالا در كوتاه‌مدت كاركرد اين شبكه‌ها نگراني‌هاي دولت‌ها را افزايش داده آن‌گونه كه مخالفان آزادي بيان را وادار به واكنش‌هاي غيرمتعارف از جمله دستگيري مالك تلگرام ساخته است و در بلندمدت نيز احتمال بروز نوعي چالش ميان قدرت سياسي دولت‌ها در برابر قدرت جهاني مردم خواهد بود. از اين رو اين شبكه‌ها با توجه به ميزان اثر‌گذاري آنها نشان از آن دارد كه نمي‌توان آنها را ناديده گرفت و درعين حال نمي‌توان اثر‌گذاري آنها را حذف كرد. اين شبكه‌ها بيان تازه از آزادي بيان هستند كه قدرت اثر‌گذاري آنها فراتر از آن است كه بتواند در چارچوب جريان اصلي رسانه تحت كنترل مالكان و ذي‌نفعان قدرتمند آنها قرار داد. هويت و اعتبار اين شبكه‌ها در گستردگي و ميزان اعضای آنها است كه در صورت بروز هر نوع شكاف ناشي از كنترل بي‌حد و حصر كه امنيت مشتركان را با مشكل روبه‌رو كند، چيزي همانند رسانه‌هاي جريان اصلي ماهيت و كاركرد آنها زير سوال برده خواهد شد. عملكرد دولت‌ها نسبت به اين شبكه‌ها را شايد بتوان واكنشي منطقي از منظر رسمي دانست.اما اين مهم نباید بستري براي قدرت اين دولت‌ها در برابر خواست افكار عمومي و مشتركان اين شبكه‌ها براي كنترل‌هاي غير اصولي و دسترسي به داده‌هاي شهروندان شود و موجبات بي‌اعتمادي به اين شبكه‌ها را به وجود آورد. چراكه اين شبكه‌ها معنايي به جز مشتركان و صاحبان حساب اشتراك ندارد و اگر مشتركان اعتمادشان نسبت به آنها سلب شود عملا از حيات تهي خواهند شد! از اين رو در صورت تشديد فشارهاي دولت‌ها بر اين شبكه‌ها در كنترل بر داده‌هاي آنها شبكه‌هاي تازه‌اي متولد مي‌شود كه دولت‌ها را دوباره وادار به واكنش‌هاي سخت مي‌كند كما اينكه در طول تولد اين شبكه‌ها شاهد بروز و ظهور انواع تازه‌اي از آنها بوده‌ايم كه قابليت‌هاي متنوع و در عين حال امن‌تري را براي كاربران فراهم كرده‌اند.