عالم عصر حيرت

همه پژوهشگران علوم اسلامي به خوبي آگاهند كه كتاب «الكافي» جناب كليني از چه اهميتي برخوردار است و نياز به يادآوري اين اهميت نيست. گذشته از اين به نظر بنده اين كتاب نشانگر دو نكته بسيار هوشمندانه است، در زمينه نگاه تاريخي به تحول ديني تشيع:

آگاهي كليني به دوره حيرت

نخست اينكه شيخِ كليني كاملا به آشفتگي آنچه شيعيان «دوره حيرت» ناميده‌اند، آگاهي دارد. وي نگران سرنوشت تاريخي دين خويش است. تشويش او يادآور تشويشي است كه نزد ائمه اطهار به ويژه امام جعفر صادق عليه‌السلام در باب «رواية الكتب و الحديث» در كتاب فضل العلم اصول كافي به چشم مي‌خورد. امام صادق (ع) دوره نابسامان و پرخشونت انقلاب عباسي و برافتادن بني‌اميه را شناخته است و چنين مي‌نمايد كه از نظر ايشان در اين دوران اگر احاديث و تعاليم ديني كتابت نشوند و در دفاتر انتقال نيابند خطر از بين رفتن هميشگي آنها بسيار جدي خواهد بود. از اين رو، گاه با لحني نگران از مومنين و شاگردان خود مي‌خواهند كه هر چه زودتر احاديث را به صورت مكتوب درآورند تا حفظ و نقل آنها تضمين شود.

اهتمام كليني در حفاظت از احاديث شيعه

روايت شدن اين احاديث در يكي از اولين فصول كتاب كافي قطعا اتفاقي نيست. كليني هم نگران حفظ و نقل تعاليم مقدس دين خود است و دوره پرتشويش حيات خود و تزلزل در اركان تشيع به علت غيبت امام عصر (عج) و بالا گرفتن فتنه و اختلاف ميان مومنين شيعه را خطري جدي در اين زمينه تلقي مي‌كند و دست به تهيه اثر سترگ خود يعني كتاب كافي مي‌زند كه در نوع خود يگانه است. به اين معنا كه چنانكه عنوان آن - الكافي - نشان مي‌دهد هدف از آن نقل هزاران حديث در هزاران صفحه است تا مومنان شيعه مطالبي كافي براي فهم دين خود در همه ابواب ايمان در اختيار داشته باشند و به اين ترتيب دين ايشان از خطر تضعيف جدي بلكه نابودي محض محفوظ بماند.

نكته دوم و هوشمندانه‌اي كه به آن اشاره رفت استقبالي است كه خيلي زود از كتاب كافي در محافل علمي شيعه به عمل آمد. از نجاشي و شيخ طوسي گرفته تا بعدها علي بن طاووس و شهيد ثاني و مجلسي‌هاي پدر و پسر و... .

تقدير علماي شيعه از كليني

بسياري ديگر از دانشمندان بنام شيعه تا به امروز قدر واقعي كار عظيم شيخ كليني را باز شناخته و از آن به حق تقدير كرده‌اند. حتي تاريخ نگار مهمي در اهل سنت همچون ابن اثير، كليني را مجدد تشيع در سال 300 هجري معرفي كرده، همان‌گونه كه امامان باقر و رضا - عليهمالسلام - را مجددان سال‌هاي 100 و 200 برخوانده است. مهم‌ترين نتيجه اين قدرداني‌ها برشمردن كتاب كافي به عنوان يكي از «كتب اربعه» حديث شيعه است. درست است كه اصطلاح «كتب اربعه» متأخر مي‌نمايد، چون ظاهرا نخستين‌بار در قرن دهم در آثار شهيد ثاني و محقق اردبيلي ذكر شده است و حتي همزمان با اين دو، شيخ بهايي در «وصول الاخيار» خويش كتاب امروزين گمشده شيخ صدوق «مدينة العلم» را كتاب چهارم اين چهار كتاب آورده است، اما در نهايت اهل تشيع كتب اربعه را به عنوان اسّ و اساس مكتوب دين خود برشمرده‌اند.

امتياز «كافي» نسبت به ساير كتب اربعه

آنچه قابل توجه است اينكه كافي كليني يك فرق بنيادي با [من لايحضره] الفقيه و تهذيب و استبصار شيخ طوسي دارد و آن اين است كه برخلاف اين سه كتاب كه فقط شامل احاديث فقهي هستند، كافي علاوه بر قسمت فروع [فقه] بخش عظيمي را به اصول اختصاص داده، يعني پايه‌هاي ايماني و معنوي تشيع و همين موضوع باعث شده كه در ميان اين چهار كتاب، كافي كليني بدون ترديد مهم‌ترين كتاب محسوب مي‌شود. نتيجه برشمردن كافي به عنوان يكي از كتب اربعه ماندگاري تعاليم ايماني و عرفاني و باطني در ميان جمع كثيري از مومنان شيعه است و نگهداري اين دين از تبديل شدن به يك مذهب فقاهتي صرف و تنزل آن به مجموعه‌اي از عقايد فقهي و اصول حقوقي. اين نكته نمودار درخشاني است از هوشمندي تاريخي و معنوي حافظان واقعي دين امامان شيعه.