باز هم «مين»، باز هم «خون»

بنفشه سام‌گيس 

سال 1394، علي‌محمد احمدي؛ نماينده مردم دهلران در مجلس نهم، در گفت‌وگو با «اعتماد» درباره وضعيت آلودگي زمين‌هاي آلوده به مين و مهمات باقيمانده از جنگ ايران و عراق در استان ايلام، تاكيد كرد كه هنوز و 26 سال پس از آغاز پاكسازي 5 استان مجاور عراق، خاك اين استان مرزي، بستر قاتلان خاموش است: «در استان‌هاي شمال غرب و جنوب غرب و در طول 1400 كيلومتر مرز مشترك با عراق و به خصوص در استان ايلام كه بيش از 400 كيلومتر مرز مشترك دارد، گستره وسيعي از منطقه آلوده به مين و مواد منفجره بوده است. آنچه پاكسازي شده، عمدتا ميدان مين و مناطقي است كه نقشه داشته درحالي‌كه بسياري از مواد منفجره، مين‌هاي ضد نفر كه سبك هستند، عمدتا بر اثر فرسايش خاك، باران و تاخير زماني از نقطه‌اي به نقطه ديگر منتقل شده كه آسيب و تلفات جاني از كشاورزان و دامداران در آن مناطق را به دنبال داشته و هر دو يا سه ماه، شاهد انفجاري هستيم كه تعدادي بر اثر آن شهيد و تعدادي هم مجروح مي‌شوند. نمي‌توان اين ادعا را داشت كه تمام مناطق جنگي پاكسازي شده و عمدتا به دليل پايان جنگ، بسياري از اين مناطق آلوده هم رها شده و هنوز ادعاي تكميل پاكسازي در اين مناطق پذيرفته نيست...»

چهار روز قبل، عصر پنجشنبه 15 دي‌ماه، انفجار يك قبضه مين ضد نفر در منطقه مرزي «كنجان چم» از توابع شهرستان مهران، باعث مصدوميت شديد 4 كودك شد. ذوالفقار مرادخاني ١٤ ساله، سامان مرادخاني ١٢ ساله، عرفان فرضي ١٤ ساله و ذوالفقار فرضي ١٥ ساله، كودكان عشايري بودند كه در هنگام چراي دام‌هاي خود، قرباني انفجار مين باقيمانده از جنگ 8 ساله عراق و ايران شدند. 
امير مهردادي؛ مدير كل آموزش‌وپرورش استان ايلام، در گفت‌وگو با «اعتماد» درباره اين كودكان قرباني انفجار مين و آخرين خبر از وضعيت جسماني آنها گفت: «دو نفر از اين كودكان كه در فاصله بسيار نزديك به مين منفجر شده بودند، برادر هستند كه يكي از ايشان، به دليل حال نامساعدي كه داشت به بيمارستان امام حسين(ع) تهران و ديگري هم به بيمارستان ايلام اعزام شد. دو كودك ديگر، به دليل فاصله دورتري كه از محل انفجار داشتند، حال بهتري دارند. بنده در عيادت از كودك بستري در بيمارستان شهر ايلام، ديدم كه عمل جراحي براي او انجام شده و كودك اعزامي به تهران هم كه دچار شكستگي پا شده، در بخش مراقبت‌هاي ويژه بستري است و ديروز، عمل جراحي لازم براي او هم انجام شد. اين كودكان، از عشاير منطقه بودند كه در روز تعطيل مدرسه، دام‌هاي خود را به چراگاه برده بودند و حالا نيروي انتظامي بايد گزارشي از اين حادثه داشته باشد تا علت وقوع حادثه مشخص شود اگرچه مهران و نواحي مرزي استان، آلوده به مين و مهمات باقيمانده از دوران دفاع مقدس است.»
در حالي كه با حادثه اخير و مصدوميت چهار كودك عشاير، تعداد قربانيان انفجار مين در اين استان مرزي در سال جاري به 14 نفر افزايش يافت، به استناد آمار وبسايت «مين و زندگي»، از شهريور 1367 تا 15 دي 1400، انفجار مين و مهمات باقيمانده از جنگ 8 ساله در استان ايلام، در مجموع 961 قرباني گرفته كه از اين جمع، 348 نفر، بر اثر شدت جراحات، جان باخته و 613 نفر، مجروح شده‌اند. از مجموع قربانيان، 38 نفر، نظامي و مين‌روب، 12 نفر، كودك و كمتر از 18 سال، 60 نفر، زن و در مجموع، 923 نفر از قربانيان مجروح يا جانباخته، روستاييان، عشاير كوچ‌رو و مرزنشيناني بودند كه براي چراي دام‌هاي خود در چراگاه‌هاي مستقر در نوار مرزي تردد كرده‌اند. 
بهنام صادقي؛ كارشناس خنثي‌سازي مين و مدير وبسايت «مين و زندگي» كه عصر جمعه، خبر انفجار مين در منطقه كنجان چم - دهلران - را پاي يكي از ميادين مين در جفير / جنوب اهواز و در حين نظارت بر پاكسازي زمين‌هاي آلوده شنيده بود، در گفت‌وگو با «اعتماد»، توضيح مي‌دهد كه در اين فصل از سال، تعداد قربانيان انفجار مين افزايش مي‌يابد چون عشاير كوچ‌رو از مناطق سردسير به جنوب استان ايلام مي‌آيند تا براي چراي دام‌هاي خود، از چراگاه‌هاي مناطق مرتفع استان استفاده كنند و تردد مرزي، يكي از دلايل آمار بالاي قربانيان مين بين عشاير است. صادقي ضمن اشاره به اينكه ميادين مين، در حاشيه مرز و خارج از منطقه مسكوني است، تاكيد مي‌كند كه وظيفه گروه‌هاي پاكسازي، تحويل زمين پاك و امن به مردم است تا فعاليت‌هاي كشاورزي و دامداري مرزنشينان، بي‌هيچ خطر و حادثه‌اي ادامه داشته باشد. 
به گفته صادقي، طبق برآورد رسمي سال 1367، نيروهاي رژيم بعث عراق، طي 8 سال جنگ با ايران، بيش از 16 ميليون قبضه مين‌هاي ضد نفر با انواع تركش‌دار، جهنده و ثابت در خاك ايران و در نوار مرزي 5 استان خوزستان، ايلام، كرمانشاه، كردستان و آذربايجان غربي كاشتند كه دولت عراق هيچگاه (و حتي بعد از سقوط دولت صدام) نقشه مين‌هاي كاشته‌شده را به دولت ايران تحويل نداد. بنا به همين برآورد رسمي، 4 ميليون و 200 هزار هكتار از زمين‌هاي اين 5 استان، آلوده به مين بوده در‌حالي‌كه به گفته صادقي، استان ايلام، با يك ميليون و 700 هزار هكتار، بالاترين مساحت آلودگي به مين را بين 5 استان داشته و استان خوزستان با يك ميليون و 500 هزار هكتار، استان كرمانشاه با 700 هزار هكتار، استان كردستان با 150 هزار هكتار، و استان آذربايجان غربي با 150 هزار هكتار، در رديف‌هاي بعد از نظر مساحت زمين‌هاي آلوده به مين قرار گرفته‌اند. 

خاك با بوي مرگ 
در‌حالي‌كه پاكسازي زمين‌هاي استان‌هاي مرزي از مين و مهمات جنگي، از سال 1368 آغاز شد، تا امروز و با گذشت بيش از 3 دهه، هنوز مين‌هاي باقي‌مانده، در اين مناطق قرباني مي‌گيرد. 
صادقي با استناد به اعلام مركز مين‌زدايي كشور مي‌گويد: «از وسعت 4 ميليون هكتاري زمين‌هاي آلوده به مين، تا امروز حجم بسيار وسيعي پاكسازي شده و طبق اعلام مركز مين‌زدايي كه زير نظر وزارت دفاع فعال است، از نظر مساحت، فقط حدود يك درصد زمين‌هاي آلوده باقي مانده و البته اين زمين‌ها در مناطق صعب‌العبور، ماسه‌اي، باتلاقي واقع شده كه نيازمند پاكسازي ويژه و تجهيزات مخصوص اين نواحي است. اتفاقا گروه‌هاي پاكسازي هم در حال حاضر مشغول كار در همين مناطق هستند اما از آنجا كه شرايط آب‌وهوايي، بر سرعت پاكسازي بسيار تاثيرگذار است، در فصل سرما، فعاليت پاكسازي در مناطق سردسير در استان‌هاي كردستان، ايلام و آذربايجان غربي كاملا متوقف مي‌شود.»
به گفته صادقي، خطاي انساني در پاكسازي منطقه آلوده، جابه‌جايي مين‌ها بر اثر جريان‌هاي قدرتمند آب‌وهوايي، فرو رفتن و دفن شدن مين‌هاي ضدنفر در اعماق زمين به گونه‌اي كه دستگاه‌هاي مين‌ياب موجود قادر به كشف آنها نمي‌شوند، خرابي دستگاه مين‌ياب و حتي تاثير امواج دكل‌هاي برق فشار قوي بر عملكرد دستگاه مين‌ياب در حين شناسايي مين‌ها، مي‌تواند دليل ديگري براي وقوع اين حوادث تلخ باشد ضمن آنكه اين كارشناس خنثي‌سازي مين، باورهاي نادرست مرزنشينان را از ديگر دلايل انفجار مين و مصدوميت و جان باختن روستاييان و عشاير مي‌داند و مي‌گويد: «مرزنشينان اين باور اشتباه را دارند كه در فصل زمستان و ايام سرد سال، مين‌ها يخ مي‌زنند و منفجر نمي‌شوند درحالي‌كه برخلاف اين باور اشتباه، انواع مين، طوري ساخته مي‌شوند كه در تمام شرايط آب‌وهوايي كارايي دارند و هم در سرما و هم در گرما، با اشاره‌اي بسيار نامحسوس، منفجر خواهند شد. باور ديگري كه باز هم منجر به حوادث تلخ ناشي از انفجار مين مي‌شود، اين است كه مرزنشينان مي‌گويند مين، 6 ثانيه بعد از فعال شدن چاشني، منفجر خواهد شد و بنابراين، 6 ثانيه فرصت فرار دارند درحالي‌كه اين باور كاملا اشتباه و پرخطر است چون مين، در همان لحظه تماس هر ضربه‌اي با چاشني، منفجر مي‌شود.»
صادقي، تداوم آموزش‌هاي پيشگيرانه و اطلاع‌رساني به مرزنشينان و عشاير كوچ رو به مناطق مرزي را در كاهش حوادث تلخ ناشي از انفجار مين بسيار موثر مي‌داند و با ابراز تاسف از اينكه در فاصله 10 روز، انفجار مين در نوار مرزي استان ايلام، 6 قرباني گرفته، در توضيح جزيياتي كه از طريق گروه پاكسازي منطقه ايلام شنيده، مي‌گويد كه حادثه روز پنجشنبه، بر اثر انفجار مين ضد نفر از نوع انفجاري اتفاق افتاده درحالي‌كه برخي از انواع مين‌هاي ضد نفر همچون والمرا و M16، جهنده و تركش‌دار هستند به اين نحو كه پس از برخورد فرد با اين نوع از مين‌ها، مين از جاي خود مي‌جهد و در يك شعاع ۳۶۰ درجه، تركش‌هاي مرگبار خود را پرتاب مي‌كند و در اين صورت تعداد قربانيان افزايش خواهد يافت.
در فاصله سال 1368 تا 1400، بيش از 600 نفر از نيروهاي پاكسازي مين كه با عنوان «تخريب‌چي» شناخته مي‌شوند، بر اثر انفجار مين در حين ماموريت پاكسازي مناطق آلوده در 5 استان مرزي، مجروح يا شهيد شده‌اند. صادقي در توضيح جراحات ناشي از انفجار مين مي‌گويد: «مقدار ماده منفجره در مين‌هاي ضد نفر، كمتر از مين‌هاي ضد تانك است اما آسيب جسمي ناشي از انفجار مين ضد نفر، تروماي بدخيمي است؛ انفجار اوليه منجر به صدمه به كف پا و انگشتان و از بين رفتن پوست ساق و شكستگي نامرتب استخوان‌هاي پا شده و در بعضي مواقع منجر به قطع پا مي‌شود. موج انفجار هم، ذرات خاك، قطعات مين و استخوان‌هاي شكسته را به داخل بدن قرباني وارد مي‌كند درحالي‌كه با خاتمه جريان موج انفجار، پوست خارجي به محل طبيعي برگشته و محل صدمه و بافت‌هاي آلوده‌شده را مخفي خواهد كرد. علاوه بر اين، صداي انفجار، به گوش‌ها آسيب‌هاي جدي وارد مي‌كند و ممكن است منجر به ناشنوايي شود. انفجار مين، باعث شكستگي مركب در بدن قرباني مي‌شود به اين معنا كه هم استخوان خرد مي‌شود، هم ماهيچه‌ها و هم بافت‌ها به دليل شدت حرارت حاصل از انفجار مي‌سوزند. مجموع اين آسيب‌ها، جراحات جسمي را شدت مي‌دهد چنانكه اگر مچ پا با مين تماس داشته، تا زانو آسيب مي‌بيند. البته كودكان نسبت به بزرگسالان، آسيب جسمي بيشتري خواهند ديد و تعداد جانباختگان كودك در ميان قربانيان مين، از بزرگسالان بيشتر است چون فرد بزرگسال، قدبلندتر است و بنابراين، تبعات انفجار، به سر و صورت او آسيب كمتري مي‌زند در‌حالي‌كه كودكان، به خاطر اندام‌هاي ضعيف و كوتاه بودن قامت، دچار آسيب‌هاي جسمي چند برابر شده و ممكن است به دليل شدت جراحات، جان خود را از دست بدهند.»

عيادت وزير آموزش‌و پرورش از دانش‌آموز مصدوم در حادثه انفجار مين

وزير آموزش‌وپرورش، ديروز و بعد از صدور پيام همدردي با دانش‌آموزان مصدوم، با حضور در بخش مراقبت‌هاي ويژه بيمارستان امام حسين(ع) تهران، از ذوالفقار فرضي؛ كودك عشاير مجروح بر اثر انفجار مين عيادت كرد.  يوسف نوري در اين ملاقات، در جريان روند درمان اين دانش‌آموز آسيب‌ديده قرار گرفت و براي وي آرزوي صحت و سلامتي كرد. وزير آموزش‌وپرورش، روز جمعه هم  در متن پيام خود خطاب به اين قربانيان كوچك نوشت:  «حادثه تلخ و ناگوار انفجار مين در منطقه كنجان چم مهران استان ايلام كه موجب جراحت و مصدوميت شديد ۴نفر از دانش‌آموزان برومند عشاير و تاثر شديد و اندوه فراوان اين جانب گرديد، ضمن ابراز همدردي با خانواده‌هاي محترم اين عزيزان  از پيشگاه خداوند سبحان براي اين فرشتگان پاك آسماني آرزوي سلامتي و تندرستي مسألت مي‌نمايم. ايمني، حتي در خارج از ساعات آموزشي و در فعاليت‌هاي مختلف دانش‌آموزان از راهبردهايي است كه همواره مورد تاكيد تمام اركان وزارت آموزش و پرورش بوده و هست. اميدوارم با تدبير خانواده‌ها، مشاركت معلمان، دقت نظر دانش‌آموزان و ايفاي نقش صحيح و بهنگام دست‌اندركاران در پاكسازي كامل مناطق آلوده به مين‌هاي بازمانده از جنگ تحميلي، زين پس شاهد چنين اتفاقات ناگواري نباشيم. وزارت آموزش‌وپرورش براي بهبودي هرچه سريع‌تر و سلامت مصدومان اين حادثه از هيچ حمايتي دريغ نخواهد كرد.»