گزارش « اعتماد» از پايتختي كه ثانيه به ثانيه آب مي‌شود
بحران آرام پايتخت
نورا حسيني
آرام‌آرام خاك تهران نشست كرده است . فرونشست بحران تازه‌اي نيست . از حدود چهل سال پيش در خصوص آن تحقيق شده و دو دهه است كه در خصوص بحراني شدن وضعيت نشست زمين هشدار داده شده است .
اين اتفاق آرام و بي‌صدا مي‌افتد، روزي نيم تا يك ميليمتر از خاك برخي نقاط تهران نشست مي‌كند . اتفاقي كه قابل بازگشت نيست. زماني مي‌گفتند اگر اين رويه در تهران ادامه پيدا كند مجبور به تخليه تهران مي‌شويم اما به اين زودي‌ها اين اتفاق نمي‌افتد براي همين است كه بحران فرونشست زياد جدي گرفته نمي‌شود و راهكارها براي پيشگيري و كاهش روند آن به آرامي انجام مي‌گيرد، به آرامي همان ميليمتر، ميليمتر خاكي كه هر روز نشست مي‌كند . اما همه نهادهاي پژوهشي درخصوص ريشه آن اتفاق نظر دارند . علت اصلي فرونشست زمين، استخراج بي‌رويه منابع آب زيرزميني است . فرونشست مي‌تواند باعث تغيير ناهمسان در ارتفاع و شيب رودخانه‌ها، آبراهه‌ها و سازه‌هاي انتقال آب، شكست يا بيرون‌زدگي لوله جدار چاه‌ها، تنش‌هاي تراكمي ناشي از تراكم آبخوان‌ها، ايجاد اختلال در بهره‌برداري از منابع آب زيرزميني، كاهش برگشت‌ناپذير تمام يا بخشي از منابع مخازن آب زيرزميني در نتيجه از بين رفتن يا كاهش تخلخل مفيد نهشته‌ها، كاهش ميزان نفوذپذيري سطحي و پيرو آن گسترش پهنه‌هاي بياباني و سيلابي شده و در نهايت تخريب شريان‌هاي حياتي، زيرساخت‌ها و سازه‌هاي مهم را موجب مي‌شود.
فرونشست تهران به كدام بخش‌هاي تهران رسيده است
رصد‌هاي سازمان نقشه‌برداري از نقاطي كه در تهران دچار فرونشست شده‌اند، نشان از گسترش قابل توجه نرخ فرونشست تهران در كمربندي آزادگان مي‌دهد . همچنين گسترش فرونشست دشت شهريار به مناطق شهري ۹، ۱۰، ۱۶، ۱۷، ۱۸، ۱۹ و ۲۱ نتايج ديگر اين رصد است، حتي اين آسيب‌ها به سازه‌هاي مسكوني هم وارد شده است . اين در حالي است كه برخي مسوولان معتقدند وضعيت فرونشست‌ها به گونه‌اي نيست كه براي ساكنان خطرآفرين باشد. سايت اقتصادنيوز هم بخش‌هايي از يك نامه محرمانه در خصوص نشست زمين در تهران را افشا كرده است . از راهروهاي شوراي شهر شنيده مي‌شود كه سازمان نقشه‌برداري كشور در نامه‌اي ابعاد بيشتري از اين هشدار را توضيح داده است .در اين نامه به دو محدوده كه وضعيت فرونشست بحراني شده و نسبت به سال 95، 3 برابر شده، اشاره شده است . گفته مي‌شود حجم فرونشست در بخش‌هايي از منطقه مسكوني جنوب غربي شهر تهران كمربندي آزادگان، مجتمع مسكوني مصطفي خميني كه در سال 95 به كمتر از 10 سانتيمتر بود به بيش از 20 سانت در سال 99 رسيده است . همچنين فرونشست در منطقه چهاردانگه نيز چنين وضعيتي دارد . رضا كرمي‌محمدي، رييس سازمان پيشگيري و مديريت بحران شهر تهران، هم درباره فرونشست در تهران به رسانه‌ها گفته است كه نظر مشترك همه كارشناسان بر وجود و گسترش سريع فرونشست در تهران است. لذا فرونشست زمين در بخش‌هايي از تهران و حوالي آن يك پديده واقعي است كه بر اثر كاهش سطح آب‌هاي زيرزميني در حال رخ دادن است. علت آن هم اين است كه لايه‌هاي سطحي خاك كه قبلا داخل خلل و فرج آن آب بوده است با كاهش سطح آب‌هاي زيرزميني، آب خود را از دست داده و بر اثر وزن لايه‌هاي فوقاني به سمت پايين حركت كرده و نشست رخ داده است.
فرونشست پديده بحران‌زايي است اما جاي نگراني نيست
به گفته او بر اين اساس در نواحي جنوب غربي تهران سالانه از 5 تا حتي 30 سانتيمتر فرونشست گزارش شده است. پديده فرونشست پديده بحران‌زايي است كه تاثير عمده آن بر موضوع كشاورزي، فضاي سبز و محيط زيست دشت تهران است. او در خصوص خطر فرونشست بر سازه‌هاي ساختماني هم توضيح مي‌دهد: فرونشست روي سازه‌ها هم مي‌تواند اثرگذار باشد ولي اين تاثير به نسبت بسيار محدود است و جاي نگراني در اين خصوص نيست. سازه‌ها عموما زماني دچار آسيب مي‌شوند كه بين دو بخش از سازه تغيير مكان نسبي بزرگي رخ دهد. به گفته كرمي معمولا اين شرايط در مقياس بزرگي كه فرونشست دارد فقط در مرزهاي نواحي داراي فرونشست رخ مي‌دهد و ممكن است در اين نواحي آسيب‌هاي سازه‌اي مشاهده شود كه آن هم تاكنون در شهر تهران مشكل قابل توجهي ايجاد نكرده است. اما به‌رغم اينكه خطر فرونشست براي سازه‌ها محدود است ولي از نظر زيست محيطي و كشاورزي فرونشست، تهران را با آسيب و بحران جدي مواجه مي‌كند و لذا اين موضوع بايد هر چه سريع‌تر مورد توجه قرار گيرد. خطر جدي و اصلي فرونشست در درازمدت براي محيط زيست و كشاورزي وجود دارد.
نقش شبكه فاضلاب در فرونشست زمين
محمد سالاري، رييس كميسيون معماري و شهرسازي شوراي شهر تهران ريشه اصلي فرونشست در تهران را ناشي از قرار گرفتن در منطقه‌اي خشك مي‌داند، چالشي كه كل كشور با آن درگير است و از ميزان سفره‌هاي آب زيرزميني كاسته و سطح آن كاهش پيدا مي‌كند . او با اشاره به اينكه بخش قابل توجهي از فرونشست در شهر تهران مربوط مي‌شود به شبكه فاضلاب شهر تهران به «اعتماد» توضيح مي‌دهد: شبكه فاضلاب شهر تهران قطعا يكي از بهترين و ممتازترين پروژه‌هاي زيست محيطي كشور است، ولي واقعيت اين است كه شبكه فاضلاب شهر تهران به دليل عدم ايجاد تصفيه‌خانه‌هاي محلي باعث شده كل آب‌هايي كه به شبكه فاضلاب منتهي مي‌شود به جنوب شهر و منطقه ري، ورامين و پاكدشت برود؛ در صورتي كه اين شبكه فاضلاب بايد به صورت محله‌اي و منطقه‌اي منتقل مي‌شد يعني شيب لوله‌هايش به سمت تصفيه‌خانه‌هايي كه در همان محله وجود دارد مي‌رفت و در همانجا براي آبياري پارك‌هاي شهري استفاده مي‌شد و به عمق زمين مي‌رفت و اگر قبلا در چاه‌هاي جذبي زير خانه‌ها به سفره‌هاي زيرزميني كمك مي‌كرد حالا از طريق پارك‌ها و فضاي سبز باز هم به عمق زمين مي‌رفت. اين عضو شوراي شهر تهران با اشاره به اينكه شبكه فاضلاب شهر تهران يك اشكال استراتژيك و اساسي داشت، مي‌گويد: با اين حجم از بارندگي، هنوز مي‌بينيم آب باران‌ها در شبكه فاضلاب‌ها مي‌رود در صورتي كه اينها بايد در چاه‌هاي جذبي برود. فاضلاب ناشي از استحمام، شست‌و‌شو و غيره به جنوب منطقه كلانشهر تهران منتهي مي‌شود. اگر عكس‌هاي هوايي يك و نيم دهه گذشته را نگاه كنيد و با هم مقايسه كنيد، مي‌بينيد سبزينگي در شمال شهر تهران نسبت به پايين شهر در يك و نيم دهه گذشته به شدت بالا بوده چون شمال شهر تهران در منطقه كوهپايه‌اي و پر قنات بوده اما به تدريج در اين يك و نيم دهه سبزينگي در مناطق جنوبي بالا رفته و دليلش شبكه فاضلاب بوده است. ما در اين دوره تلاش كرديم كه تصفيه‌خانه‌ها آغاز به كار كنند، قرارداد دو مورد را تنظيم كرده‌ايم اما هنوز به سرانجام نرسيده و ساخته نشده است. اين يكي از اشكالات اساسي شبكه فاضلاب است كه كارشناسان وزارت نيرو به دنبالش هستند و اين هم به ميزان فرونشست كمك كرد. به گفته سالاري ميزان فرونشست زمين در مناطق مختلف بر اساس وضعيت و جنس خاك متفاوت است.
معابر نفوذپذير مي‌شوند
اقبال شاكري، عضو كميسيون عمران مجلس هم در خصوص فرونشست‌هاي تهران به «اعتماد» مي‌گويد: دليل اصلي فرونشست در تهران و ساير كلانشهرها به دليل برداشت بي‌رويه از منابع آب‌هاي زيرزميني است و همچنين عدم بازيافت آب با توجه به اينكه سامانه‌هاي فاضلاب شهري مكانيزه شده و فاضلاب خانگي و صنعتي را به تصفيه‌خانه‌هاي پايين‌تر منتقل مي‌كنند برابر اين جذب كه از آن طريق در زمين صورت مي‌گرفت نيز از بين رفته است و عدم جذب پساب در زمين و استفاده بي حد و حصر از منابع آب‌هاي زيرزميني باعث شده سطح آب پايين برود و در نتيجه خاك فشرده زمين فرونشست كند. او به دليل ديگري نيز در خصوص فرونشست‌ها اشاره مي‌كند و مي‌گويد: به دليل عدم جذب آب‌هاي سطحي در شهرها با غيرقابل نفوذ كردن معابر، خيابان‌ها، انهار و حتي مسيل‌ها و روددره‌ها جلوي جذب طبيعي آب در زمين گرفته شده و به پايين‌دست و جاهاي مختلف منتقل شده است.شاكري با اشاره به گزارش‌هايي كه نشان مي‌دهد روزي نيم تا يك ميليمتر دشت‌هاي تهران نشست مي‌كند كه بسيار خطرناك است، ادامه مي‌دهد: ايجاد شبكه‌هاي خدماتي كه در زيرسطح زمين براي معابر، انهار و ساختمان‌ها كار گذاشته شده و بارش‌هاي محدود از ديگر عواملي است كه باعث شده ميزان جذب آب بارشي در زمين‌ها كاهش پيدا كند. در دشت تهران و اطراف آن شكاف‌هاي ناشي از فرونشست زمين به خوبي مشهود است. شاكري يادآور مي‌شود: در شهر تهران نبايد پياده‌‌راه سازي، انهار و جداول سيماني و طرح راه بايد طوري اجرا شوند كه غير قابل نفوذ باشند. در شرايط كنوني بايد حتي‌المقدور آب‌هاي بالادست در محل خود با ايجاد حوضچه‌هايي جذب شده تا به پايين‌دست منتقل نشوند تا سطح منعطفي در سطح شهر داشته باشيم. رضا شهبازي، مدير كل دفتر بررسي مخاطرات زمين‌شناسي و زيست‌محيطي سازمان زمين‌شناسي و اكتشافات معدني كشور هم با تاكيد بر اينكه بازه زماني داده‌هاي ماهواره‌اي منتشر شده مشخص نيست، به ايسنا گفته است كه سازمان زمين‌شناسي از ۴۰ سال پيش اين مخاطره را مورد مطالعه قرار داده و آن را به جامعه معرفي كرده است، ضمن آنكه از دو دهه گذشته نيز هشدارهاي لازم نسبت به رخداد فرونشست زمين داده شده است. به گفته او در يك تعريف ساده، فرونشست زمين، حركت توده سطح زمين در محور قائم (به سمت پايين) است، معمولا آنچه ما به عنوان فرونشست زمين با آن مواجه هستيم، در دشت‌هايي كه از رسوبات يا خاك ريز دانه تشكيل شده‌اند، رخ مي‌دهد. رسوبات ريزدانه نيز بيشتر در زمين‌هاي كشاورزي واقع در حاشيه شهرها و روستاها قرار دارند. از حدود ۲۵ سال قبل موضوع فرونشست زمين دشت‌ها و مناطق مختلف كشور از سوي سازمان زمين‌شناسي و اكتشافات معدني هم مورد تحقيق و پژوهش قرار گرفته و هم نسبت به ثبت و معرفي آن اقدام و هشدارهاي لازم به مسوولان نيز داده شده است. شهبازي «فرونشست زمين» را يك پديده مهيب در كشورها توصيف مي‌كند و مي‌گويد: كلانشهرهايي مانند تهران، اصفهان، كرج، مشهد و دشت‌هايي همچون «مرودشت» فارس و «رفسنجان» در استان كرمان با چالش فرونشست مواجه هستند. مدير كل دفتر بررسي مخاطرات زمين سازمان زمين‌شناسي، ايجاد فرونشست در زمين را به معناي مرگ آبخوان‌ها مي‌داند و مي‌گويد: مطالعات ما نشان مي‌دهد كه سطح درگيري زمين در پيرامون جنوب غرب شهر تهران با پديده فرونشست طي يك دهه گذشته تقريبا دو تا سه برابر شده است. بر اساس گفته كارشناسان بحران آرام تهران در اين چند سال پرشتاب‌تر از هميشه شده است . خطري كه حالا كم‌كم به داخل شهرها هم نفوذ كرده و برخي ترك‌هاي ساختماني ناشي از آن است . به نظر مي‌رسد با وجود هشدارهاي پي در پي در خصوص بحراني بودن وضعيت تهران مسوولان آن را چندان جدي نمي‌گيرند.