يك گام تا تمديد تفاهم و احياي توافق

سارا معصومي| آيا توافق هسته‌اي ايران و 1+5 وقت در سال 2015 ميلادي در تابستان 2021 احيا خواهد شد؟ رايزني‌هاي هسته‌اي زنجيره‌اي در وين پاسخ اين پرسش را به مثبت نزديك‌تر كرده اما رفت و برگشت هيات‌هاي ايران و 1+4 به علاوه ايالات متحده به پايتخت‌ها نشان مي‌دهد كه هنوز فاصله دو طرف در برخي حوزه‌ها با آنچه در متن برجام ثبت شده آنقدر هست كه براي پافشاري بر خط قرمزها يا واگذاري برخي برگ‌هاي امتياز بايد از مركز مجوز گرفت.  رايزني‌ها در وين در شرايطي ادامه پيدا كرده كه در يك هفته گذشته تحولات در فلسطين اشغالي بسياري از ناظران را نگران تاثيرپذيري مذاكرات وين از اين تحولات كرده بود اما به گفته منابع آگاه اين دور از رايزني‌هاي فني و حقوقي بدون آسيب‌ ديدن از اين تحولات به شكل معمول ادامه پيدا كرده و شايد تنها حاشيه قابل ذكر لغو شدن سفر روز شنبه محمدجواد ظريف، وزير خارجه ايران به پايتخت اتريش به دليل حمايت اين كشور از جنايت‌هاي رژيم اسراييل بود. حاشيه‌اي كه البته به دليل ماهيت دوجانبه سفر ظريف تاثيري بر مذاكرات ميان ايران، اتحاديه اروپا، تروييكاي اروپايي، روسيه و چين نگذاشت.  در حالي كه پيش‌بيني مي‌شود هيات‌هاي ايران، 1+4 و ايالات متحده در بازه زماني 48 ساعت آينده با دستاورد مذاكرات چهارمين دور از رايزني‌ها در وين از ابتداي سال جاري به پايتخت‌ها بازگردند، مي‌توان از يك تفاوت ماهوي در اين بازگشت سخن گفت. تيم‌ها در حالي زمين بازي در وين را ترك مي‌كنند كه بازگشت بعدي به پايتخت اتريش به تحولي بستگي دارد كه بايد در حداكثر يك هفته آتي ميان سازمان انرژي اتمي ايران و آژانس بين‌المللي انرژي اتمي صورت بگيرد. 

آخرين روزهاي تفاهم 3 ماهه ايران با آژانس 

2 اسفند ماه 1399 رافائل گروسي، مديركل آژانس بين‌المللي انرژي اتمي در راس هياتي فني وارد تهران شد. ايران 5 روز پيش از اين تاريخ يعني در 27 بهمن ماه در نامه‌اي مكتوب به آژانس بين‌المللي انرژي اتمي اعلام كرد كه ماده ۶ قانون اقدام راهبردي براي لغو تحريم‌ها و صيانت از منافع ملت ايران مصوب مجلس شوراي اسلامي به زودي از سوي سازمان انرژي اتمي اجرايي خواهد شد. براساس اين ماده، ايران به اجراي داوطلبانه پروتكل الحاقي كه يكي از تعهدات برجامي تهران به حساب مي‌آمد، پايان داد و در همين راستا گروسي به تهران آمد تا در رايزني‌هاي فني فشرده با علي‌اكبر صالحي، رييس سازمان انرژي اتمي ايران درباره موضوعات فني و ترتيبات اجرايي توقف نظارت‌هاي فراتر از پادمان و پروتكل الحاقي گفت‌وگو كند. 

روز سوم اسفند ماه بود كه نتيجه 24 ساعت رايزني فشرده گروسي و صالحي به شكل بيانيه‌اي مشترك از سوي سازمان انرژي اتمي منتشر شد. براساس اين بيانيه، سازمان انرژي اتمي ايران، آژانس را مطلع كرد كه به منظور پايبندي به قانون مصوب مجلس شوراي اسلامي، ايران اجراي اقدامات داوطلبانه، آنگونه كه در برجام آمده‌اند را از ۵ اسفند ۱۳۹۹ متوقف خواهد كرد. 

در همان زمان پرسش اين بود كه در چنين شرايطي، نتيجه رايزني‌هاي گروسي با صالحي چه بود؟ پاسخ اين پرسش در بندهاي بيانيه سازمان داده شد: به منظور تداوم فعاليت‌هاي راستي‌آزمايي و نظارت آژانس، سازمان و آژانس نسبت به موارد زير توافق كردند: 

1- ايران به اجراي كامل و بدون محدوديت موافقت‌نامه جامع پادمان خود با آژانس، همانند قبل، ادامه خواهد داد.

2- يك تفاهم فني دوجانبه موقت، سازگار با قانون،كه به موجب آن آژانس به فعاليت‌هاي ضروري راستي‌آزمايي و نظارت خود براي مدت تا 3 ماه ادامه خواهد داد.

به گزارش «اعتماد» مقصود از تداوم راستي‌آزمايي و نظارت ضروري كه در بند ۲ بيانيه آمده، اين بود كه ايران به مدت ۳ ماه اطلاعات برخي فعاليت‌ها و تجهيزات نطارتي كه در پيوست مشخص شده را ضبط كرده و نزد خود نگه خواهد داشت. در اين مدت آژانس به اين اطلاعات هيچ دسترسي نخواهد داشت و اطلاعات منحصرا نزد ايران باقي مي‌ماند. چنانچه ظرف ۳ ماه تحريم‌ها به‌ طور كامل لغو شد، ايران اين اطلاعات را در اختيار آژانس مي‌گذارد در غير اين صورت اطلاعات براي هميشه پاك خواهد شد. روز 4 اسفند ماه نيز دبيرخانه شوراي عالي امنيت ملي ايران اعلام كرد كه از صبح روز 5 اسفند ماه كليه نظارت‌هاي فراپادماني از تاسيسات هسته‌اي ايران متوقف خواهد شد. 

 

چرايي تولد تفاهم جديد 
تفاهم 3 ماهه جديد ميان ايران و آژانس بين‌المللي انرژي اتمي بلافاصله با مخالفت برخي از نمايندگان مجلس شوراي اسلامي روبه‌رو شد. محور انتقادها اين بود كه دولت با اين تفاهم 3 ماهه در حقيقت قانون مصوب مجلس ايران را بي‌اثر كرده يا به اصطلاح عاميانه‌تر مجلس شوراي اسلامي را دور زده است. يكي از اصلي‌ترين پرسش‌ها كه در آن مقطع مطرح شد اين بود كه چرا ايران بايد به ‌رغم بدعهدي طرف مقابل در برجام و عدم استفاده آنها از فرصت‌هايي كه ايران در اختيارشان قرار داده باز هم به گونه‌اي اثرات عدم اجراي داوطلبانه پروتكل الحاقي را كمرنگ كند؟ پاسخ به اين پرسش در حقيقت انگيزه گروسي از سفر به تهران هم بود. 
به گزارش «اعتماد» در اسفند ماه قريب به دو ماه از آغاز به كار دولت جديد در ايالات متحده گذشته و اين در حالي بود كه جو بايدن، رييس‌جمهور جديد اين كشور هم از اعلام آمادگي براي بازگشت به برجام سخن گفته بود. در چنين شرايطي استدلال مديركل آژانس بين‌المللي انرژي اتمي اين بود كه اگر ايران در تاريخ 5 اسفند ماه طبق مصوبه مجلس اجراي داوطلبانه پروتكل الحاقي را متوقف كند و چندي بعد از اين تاريخ برجام با توافق طرفين احيا شود، نظارت آژانس بر فعاليت‌هاي هسته‌اي ايران طبق تعهد تهران در برجام دچار يك انقطاع زماني شده و مسائل را پيچيده مي‌كند. اين در حالي بود كه مسوولان نظام از شخص رهبري تا رييس‌جمهور بارها اعلام كرده‌اند كه اگر طرف مقابل در برجام به تمام تعهداتش عمل كند، تهران نيز حاضر به بازگشت به اجراي كامل توافق هسته‌اي خواهد بود. در چنين شرايطي اجراي بدون وقفه پروتكل الحاقي يك تفاوت ماهيتي فني با ساير تعهدات برجامي ايران دارد و آن هم اين است كه اجراي پروتكل الحاقي يك امر مستمر است. در اين روند مستمر عكسبرداري و فيلمبرداري از فعاليت‌هاي ايران دايمي است و هر گونه توقف در اين پيوستگي از يك دقيقه تا يك سال مي‌تواند شائبه‌هايي را درباره فعاليت هسته‌اي صلح‌آميز ايران ايجاد كند. در چنين شرايطي براساس تفاهم 3 ماهه ميان ايران و آژانس بين‌المللي انرژي اتمي، آژانس تا 3 ماه حق دسترسي به سيستم‌هاي ضبط‌كننده اطلاعات يعني دوربين‌ها را ندارد اما اين اطلاعات در اختيار ايران محفوظ خواهد ماند تا اگر در اين بازه زماني 3 ماهه تحريم‌ها برداشته و برجام احيا شود، ايران اطلاعات دوربين‌ها را به منظور حفظ آن پيوستگي در اختيار آژانس قرار بدهد. به گفته علي‌اكبر صالحي، رييس سازمان انرژي اتمي دليل تعيين 3 ماه به عنوان مدت زمان اين تفاهم، گزارش‌هاي فصلي آژانس بين‌المللي انرژي اتمي درباره كيفيت و كميت برنامه هسته‌اي ايران است كه هر 3 ماه منتشر مي‌شود.  
تفاهم با آژانس، ساعتي كه بايد دوباره كوك شود 
به گزارش «اعتماد» حصول تفاهم 3 ماهه ميان ايران و آژانس با واكنش‌هاي خوبي از سوي ناظران روند پيش‌ روي احياي برجام روبه‌رو شد و بسياري از كارشناسان اين تفاهم را به فرصت دادن دوباره ايران به ديپلماسي به جاي تشديد تنش و ابتكاري از سوي تهران تعبير كردند. اكنون كه اين تفاهم واپسين روزهاي خود در مرحله نخست را مي‌گذراند، نگاهي به روند اجراي قانون مدنظر مجلس شوراي اسلامي نشان مي‌دهد كه تفاهم 3 ‌ماهه ايران و آژانس مبني بر حفظ تصاوير دوربين‌هاي آژانس عملا هيچ ‌تاثيري بر كيفيت اجراي مصوبه مجلس شوراي اسلامي نداشت و همان طور كه در بيانيه مشترك سازمان انرژي اتمي و آژانس در آن زمان قيد شد، اجراي پروتكل الحاقي در ايران متوقف شده است.  در حالي كه رايزني‌ها ميان ايران و 1+4 براي تعريف نحوه بازگشت ايالات متحده به برجام در وين ادامه دارد به نظر مي‌رسد كه ايران و آژانس انرژي اتمي بايد ساعت اين تفاهم 3 ماهه را دوباره كوك كنند تا تفاهم فني به كمك رايزني‌هاي حقوقي و فني در حال انجام آمده و به عاملي براي تخريب روند رفع تحريم‌ها عليه ايران تبديل نشود. از سوي ديگر تمديد اين تفاهم مي‌تواند از بروز چالشي جدي در پرونده اجراي برجام از سوي ايران جلوگيري كند. آگاهان به متن توافق هسته‌اي ميان ايران و 1+5 وقت مي‌دانند كه در متن برجام روزهايي با عناوين «روز توافق»، «روز اجرا» يا «روز انتقالي» وجود دارد كه در هر كدام از آنها طرفين بايد انجام تعهدات مشخصي را به پايان برسانند. «روز انتقالي» 8 سال پس از روز توافق خواهد بود، يا تاريخي كه مديركل آژانس گزارشي ارايه كند مبني بر اينكه آژانس به «نتيجه‌گيري گسترده‌تر» خود مبني بر اينكه تمام مواد هسته‌اي در ايران در فعاليت‌هاي صلح‌آميز باقي مي‌ماند، رسيده است. «نتيجه‌گيري گسترده‌تر» مي‌تواند يا در تاريخي زودتر از اين 8 سال حاصل شود يا طبق برجام در سال هشتم اجراي توافق. در آن روز اتحاديه اروپايي و ايالات متحده به ترتيب اقدامات مشروحه در بخش‌هاي 20 و 21 پيوست 5 برجام را انجام مي‌دهند و ايران منطبق با نقش قانوني رييس‌جمهور و مجلس براساس قانون اساسي، تصويب پروتكل الحاقي را پيگيري خواهد كرد. در حال حاضر 5 سال از اجراي برجام گذشته و تا رسيدن به روز انتقالي 3 سال زمان باقي مانده است. ايران در 5 سال گذشته كه 4 سال آن در رياست‌جمهوري ترامپ بود، اجراي پروتكل الحاقي را متوقف نكرد و اين تصميم به گواه كارشناسان خلع سلاح و تحليلگران مسائل ايران يكي از ابتكارهاي هوشمندانه تهران در شطرنج برجام بود. هيات نظارت بر اجراي برجام در ايران كه دولت موظف به اجراي تصميم‌هاي آن است با در نظر گرفتن جميع ملاحظه‌ها به خصوص توصيه‌هاي چين و روسيه به عنوان دوستان ايران در اين توافق تصميم گرفت با تداوم اجراي پروتكل الحاقي به شكل داوطلبانه بهانه‌اي به دست آژانس بين‌المللي انرژي اتمي يا طرف‌هاي مقابل در برجام براي ممانعت از صدور نتيجه‌گيري گسترده‌تر در سال هشتم ندهد. آژانس بين‌المللي انرژي اتمي مي‌گويد، رسيدن به «نتيجه‌گيري گسترده‌تر» درباره فعاليت هسته‌اي ايران به نظارت مستمر احتياج دارد و اگر وقفه‌اي در اين نظارت مستمر(اجراي پروتكل الحاقي) صورت بگيرد، ادامه كار پروسه‌اي سخت و زمانبر خواهد بود. تفاهم ميان ايران و آژانس در حقيقت مانع از بروز اين وقفه در نظارت مستمر آژانس بر فعاليت‌هاي ايران شده و مسير حصول نتيجه‌گيري گسترده‌تر درباره فعاليت‌هاي صلح‌آميز هسته‌اي ايران را هموار مي‌كند. خبرهاي رسيده از نتيجه مذاكرات در وين نشان مي‌دهد، احياي برجام چندان دور از دسترس نيست و كار در دو گروه اصلي رفع تحريم و هسته‌اي پيشرفت‌هاي خوبي داشته است. نشانه‌هاي اين پيشرفت را مي‌توان در رايزني‌هاي اقتصادي جواد ظريف، وزير خارجه ايران با همتاي ايتاليايي در رم ديد. آنجا كه وزير خارجه ايران از ايتاليا به عنوان شريك خوب اقتصادي ايران ياد و ابراز اميدواري كرد كه با احياي برجام رابطه تجاري و اقتصادي خوب تهران و رم هم احيا شود. همزمان عدم تاثير‌گذاري تحولات در فلسطين اشغالي بر روند مذاكرات احياي برجام نشان مي‌دهد كه 1+4 و ايالات متحده اراده سياسي لازم براي زنده كردن توافق هسته‌اي را حداقل در شكل دارند و بايد ديد كه آيا اين اراده سياسي در ميدان عمل نيز به اجراي تعهدات برجامي اعضاي اوليه برجام منتهي خواهد شد يا خير. در چنين شرايطي تمديد تفاهم ايران با آژانس بين‌المللي انرژي اتمي مي‌تواند مكمل فني رايزني‌هاي سياسي در وين براي احياي برجام و رفع تحريم‌ها عليه ايران باشد. در شرايطي كه احتمالا هيات‌هاي مذاكره‌كننده آخر هفته به پايتخت‌ها بازمي‌گردند تا دستاوردهاي 3 گروه رفع تحريم، هسته‌اي و ترتيبات اجرايي را چكش‌كاري كنند، تمديد تفاهم ايران و آژانس مي‌تواند پنجره ديپلماسي را همچنان باز نگاه دارد.