اراده سياسي ايران و 1+4 بر تلاش‌هاي دونالد ترامپ، رييس‌جمهور امريكا براي استفاده از تريبون سازمان ملل به منظور تبليغ تحريم ايران برتري يافت.بازماندگان در توافق هسته‌اي (ايران، روسيه، چين، بريتانيا، فرانسه و آلمان) ساعاتي پيش از آنكه رييس‌جمهور امريكا پشت تريبون مجمع عمومي سازمان ملل قرار بگيرد، دور هم جمع شدند و در بيانيه‌اي سياسي نه‌تنها از اراده جمعي براي حفظ توافق هسته‌اي سخن گفتند بلكه پرده از بخشي از تلاش‌ها در حوزه اقتصادي براي دورزدن تحريم‌هاي امريكا نيز برداشتند. همزمان با اين جلسه، ديدارهاي دوجانبه محمد جواد ظريف، وزير خارجه با همتاهاي خود در گعده 1+4 هم آغاز شده و ادامه پيدا كرده و البته رهبران كشورهاي باقي مانده در اين توافق هم در ديدار با دونالد ترامپ، اهميت حفظ برجام را با وجود اينكه امريكا از آن خارج شده به وي گوشزد مي‌كنند. صبح روز سه‌شنبه درحالي كه اهالي رسانه خود را براي پوشش اظهارات سخنران‌هاي روز نخست آماده مي‌كردند، دونالد ترامپ از خواب برخاسته و نخستين توييت خود از نيويورك را به ايران و ملاقات با حسن روحاني اختصاص داد. يكي از جذاب‌ترين حاشيه‌هاي مجمع عمومي سازمان ملل براي خبرنگاران و عكاسان خبري، ديدار روساي جمهور يا وزراي خارجه ايران و امريكا است و ترامپ با توييت صبح روز سه‌شنبه خود عملا اعلام كرد كه منتظر اين ديدار نباشيد. دونالد ترامپ در توييتر خود نوشت: «با وجود درخواست‌ها، هيچ برنامه‌اي براي ديدار با رييس‌جمهور حسن روحاني ندارم. شايد يك روز در آينده. مطمئن هستم كه او مرد بسيار دوست‌داشتني است.»
رسمي شدن راهكارهاي پشت پرده
آنچه اهميت نشست ايران و 1+4 در نيويورك را دو‌چندان كرد، زمانبندي آن بود. مجمع عمومي امسال در فاصله خروج امريكا از برجام در ماه مه و بازگشت دور نخست تحريم‌هاي هسته‌اي امريكا در اوايل جولاي تا تاريخ 4 نوامبر كه دومين دور تحريم‌هاي هسته‌اي بازمي‌گردد، برگزار شد. همين بازه زماني باعث شد كه نشست امسال، سخنراني‌هاي در حاشيه آن و البته برنامه‌اي كه تيم امريكا براي رياست جلسه شوراي امنيت به رياست دونالد ترامپ در سر دارد، تحت تاثير برجام و تلاش‌هاي امريكا براي جمع‌آوري اجماع عليه ايران قرار بگيرد. در چنين شرايطي كه پيش‌بيني‌ها حاكي از اين بود كه بخش اعظمي از سخنان ترامپ در مجمع عمومي به مساله ايران اختصاص پيدا خواهد كرد، وزراي خارجه ايران و 5 كشور مقابل آن دور يك ميز نشستند و بيانيه‌اي محكم در حمايت از مسيري كه ترامپ از آن خارج شد، منتشر كردند. بدين‌ترتيب بسياري از رسانه‌هاي بين‌المللي برگزاري اين نشست را به انزواي امريكا تعبير كردند. درحالي كه ترامپ مي‌گويد كشورهاي مشتري نفت ايران بايد خريد خود از تهران را به صفر برسانند، وزراي خارجه ايران و 1+4 در ديداري كه در پشت درهاي بسته در نيويورك داشتند، برخورداري ايران از منافع اقتصادي برجام را بخش كليدي و حياتي اين توافق دانستند. حفظ و ارتقاي روابط گسترده‌تر اقتصادي با ايران؛ حفظ و استمرار كانال‌هاي موثر مالي براي تعامل با ايران؛ تداوم صادرات نفت و ميعانات گازي، محصولات نفتي و پتروشيمي در زمره تعهدهايي بود كه اروپايي‌ها بر ضرورت حفظ آن تاكيد كردند. اين بخش از بيانيه سياسي وزراي خارجه به معناي مقابله آشكار با تحريم‌هاي يكجانبه امريكا است. يكي از درخواست‌هاي ايران از اعضاي 1+4 به خصوص اتحاديه اروپا تضمين كانال‌هاي پرداخت به ايران است كه اين مساله نيز در بيانيه سياسي به شكل مجزا مورد اشاره قرار گرفت. همزمان با ورود جدي امريكا به بحث تحريم‌هاي ايران، تهران بر فوريت و ضرورت حصول به نتايج ملموس از مذاكره با 1+4 تاكيد كرد. قريب به دو هفته قبل بود كه تروييكاي اروپايي از ايجاد يك ساز‌و‌كار ويژه براي تسهيل پرداخت‌هاي مربوط به صادرات و واردات ايران خبر دادند كه در رسانه‌هاي داخلي عنوان حساب با كاربرد ويژه به آن داده شد. در بيانيه سياسي كه ديروز توسط محمد جواد ظريف، وزير خارجه ايران و فدريكا موگريني مسوول سياست خارجي اتحاديه اروپا قرائت شد اين مساله نيز مورد توجه قرار گرفت و وزراي خارجه 1+4 از پيشنهادات عملي براي حفظ و توسعه كانال‌هاي پرداخت و به‌طور مشخص ابتكار تاسيس يك «ساز‌و‌كار ويژه» براي تسهيل پرداخت‌هاي مربوط به صادرات (شامل نفت) و واردات ايران، كه فعالان اقتصادي را در تعقيب تجارت مشروع با ايران مساعدت كرده و به آنها اطمينان مجدد مي‌دهد، استقبال كردند. بيانيه وزراي خارجه ايران و كشورهاي 1+4 ديگر كشورها را نيز به اتخاد سياست‌ها و ايجاد سازوكارهاي مشابه در روابط اقتصادي خود با ايران تشويق كرده و خواهان حفظ و تقويت روابط دوجانبه اقتصادي با ايران و بسيج همه امكانات از جمله از طريق همكاري باكشورهاي ثالث براي عادي‌سازي موثر روابط تجاري و بازرگاني با ايران شده است كه بيان آشكار اراده اعضا براي حفظ برجام است و آشكارا در مقابل اراده امريكا براي نابودي برجام و اعمال مجدد تحريم‌ها بر ايران قرار دارد.
تولد شناسنامه‌اي 1+4 و ايران
ايران و 1+4 در چندماه گذشته از ماه مه كه دونالد ترامپ خروج از توافق هسته‌اي را كليد زد، تلاش‌ها براي دور زدن تحريم‌هاي امريكا را در پشت پرده پيش برده‌اند تا اين سيستم‌هاي ابتكاري كه عمده آنها براي نخستين‌بار مطرح و در آستانه اجرا قرار مي‌گيرند، از گزند اقدام‌هاي متقابل و فشارهاي امريكا در امان باشند. با وجود آنكه خبر شكل يافتن حساب با كاربرد ويژه براي تضمين معامله‌هاي تجاري ايران قريب به چندهفته قبل اعلام شده بود اما زماني كه يكي از بندهاي بيانيه سياسي ايران و 1+4 به اين مساله اختصاص پيدا كرد، جنبه رسمي‌تر به اين راهكار داده شد لذا توجه رسانه‌هاي بين‌المللي را به خود جلب كرد و بسياري از رسانه‌ها به منظور آسان‌سازي درك مفهوم اين مكانيزم نوشتند كه بازماندگان در برجام براي ايجاد يك مكانيسم (كانال) مالي براي زنده نگاه داشتن برجام با وجود خروج امريكا از توافق هسته‌اي به توافق رسيدند. در حالي كه قريب به دو سال از عمر برجام با تركيب ايران و 1+5 گذشت اما روز گذشته ظريف و موگريني با قرائت بيانيه مشترك سياسي تولد 1+4 در غياب امريكا را رسما اعلام كردند. به گفته فدريكا موگريني، تصميم براي شكل‌گيري اين مكانيسم مالي گرفته شده و كارشناسان اروپايي كار براي اجراي آن را آغاز كرده‌اند. اصلي‌ترين هدف اين مكانيسم تضمين سلامت تجارت با ايران البته در تطبيق با قوانين اروپا است اما اروپايي‌ها مي‌گويند كه اندك اندك استفاده ساير كشورهاي غيراروپايي از اين سيستم نيز ممكن خواهد بود. در بيانيه سياسي ايران و 1+4 نه فقط بر همكاري در امور اقتصادي تاكيد شده بود بلكه دوطرف بر لزوم تداوم همكاري‌ها براي نوسازي راكتور تحقيقاتي اراك و همچنين حمايت از همكاري‌هاي هسته‌اي صلح‌آميز تاكيد كردند.
درحالي كه رييس‌جمهور امريكا در سخنراني روز گذشته خود در مجمع عمومي از جهان خواست كه به جبهه انزواي ايران بپيوندند آنچه چندساعت قبل در نشست ايران و 1+4 رخ داد نشانه اجماع جهان براي حفظ برجام بود. درحالي كه ترامپ در سخنان خود ادعا كرد اكثر كشورهاي خاورميانه از خروج امريكا از برجام حمايت كرده‌اند اما حضور 4 عضو دايم شوراي امنيت به اضافه آلمان در جلسه مشترك با محمد جواد ظريف در حمايت از برجام نشان از همراهي جهاني با برجام داشت و لاغير. نيكلاس برنز از اعضاي تيم مذاكراتي امريكا با ايران در دولت باراك اوباما، رييس‌جمهور پيشين امريكا روز گذشته در توييتر خود با اشاره به شكاف ميان اروپا و امريكا بر سر برجام نوشت كه بزرگ‌ترين اشتباه ترامپ تهديد متحدان خود در اروپا به جريمه در صورت تخطي از تحريم‌هاي يكجانبه امريكا بود. به زبان ديگر مي‌توان گفت كه اروپايي‌ها براي نشان دادن استقلال سياسي خود از رييس‌جمهور امريكا در مساله برجام كنار ايران ايستادند.
اروپايي‌ها در چندماه گذشته راهكارهايي را براي دور زدن تحريم‌هاي امريكا به ايران پيشنهاد كرده‌اند كه تهران برخي از آنها را به دليل ابهام در كيفيت اجرايي شدن رد كرده و به گفته مقام‌هاي ايراني راهكارها و ابتكارهاي جديد از سوي اروپا جايگزين پيشنهادهاي قبلي شده‌اند. احياي قانون انسداد به منظور برخورد با كمپاني‌هايي كه از ترس تحريم‌هاي امريكا، ايران را ترك مي‌كنند به اضافه فعال كردن بانك توسعه اروپايي براي انجام نقل و انتقال‌هاي مالي با تهران و همچنين ارايه برنامه‌اي براي تضمين فروش نسبي نفت ايران در زمره همين اقدام‌ها است. آنچه كه بازماندگان در برجام در نشست روز گذشته خود با ايران به نمايش گذاشتند اين معناي تلويحي را در دل خود جا داده بود كه اروپا اراده سياسي و ابتكارهاي اقتصادي براي حفظ برجام را دارد و از ايران نيز مي‌خواهد كه با وجود خروج امريكا در اين توافق بماند.
ترامپ و تيم وي براي به ثمر رساندن سياست فشار حداكثري بر تهران و به پاي ميز مذاكره كشاندن ايران به اجماع جهاني نياز دارند تا كانال‌هاي ارتباط تجاري ايران با جهان را كاملا مسدود يا به انسداد كامل نزديك كنند. در همين راستا دونالد ترامپ در ديدار با امانوئل مكرون همتاي فرانسوي خود در نيويورك و در حاشيه مجمع عمومي از پيشنهاد قبلي خود براي مذاكره با ايران عقب نشسته و ادعا مي‌كند كه فعلا وقت مذاكره نيست چرا كه به ظن وي تحريم‌ها در حال اثرگذاري بر اقتصاد و رفتار سياسي ايران هستند. از زمان روي كار آمدن دونالد ترامپ، اروپايي‌ها حدود يك سال و سه ماه از وقت خود را صرف تلاش براي اقناع ترامپ به حفظ برجام كردند و اين درحالي بود كه در نهايت تمام تيرهاي اروپايي‌ها به ديوارهاي كاخ سفيد برخورد كرد و رييس‌جمهور امريكا در تصميمي خودسرانه از توافقي چندجانبه به شكل يكجانبه خارج شد. پس از آن برخي از كشورهاي اروپايي و البته شركاي شرقي ايران تلاش كردند از تيم ترامپ معافيت‌هايي دريافت كنند تا در نتيجه آن بتوانند رابطه تجاري با تهران را ادامه دهند اما اصرار ترامپ بر به صفر رساندن سطح رابطه تجاري ايران با ساير كشورها اروپايي اين كشورها را برآن داشت كه مسير خود را كاملا از امريكا جدا كنند. ترامپ و تيم وي نه در پشت پرده بلكه علنا نه‌فقط دوستان ايران بلكه متحدان خود را هم تهديد كردند كه در ميانه ميدان ايستادن در پرونده ايران معنايي ندارد و كشورها بايد انتخاب كنند: يا با ترامپ يا با ايران. در چنين شرايطي مي‌توان گفت كه اين دونالد ترامپ بود كه نزديك‌ترين متحدان خود در اروپا را وادار به عيان كردن اختلاف‌ها كرد. نشست ايران و 1+4 در نيويورك آن‌هم درست چندساعت پيش از سخنراني ترامپ و محتواي بيانيه سياسي منتشر شده نشان داد كه از نظر اروپا وقت مشخص كردن موضع فرارسيده بود.
همان‌طور كه پيش‌بيني مي‌شد ترامپ در شوراي امنيت شديدترين انتقادها از دولت ايران را مطرح كرد و برهمين اساس مي‌توان نتيجه‌گيري كرد كه اظهارات وي در جلسه شوراي امنيت نيز مشابه همين اظهارات خواهد بود. لذا اروپا در كنار چين و روسيه تلاش كرد به جهان بگويد كه بازماندگان در برجام تلاش خواهند كرد جان اين توافق را نجات دهند. با وجود اهميت سياسي بيانيه ايران و 1+4 اما نبايد و نمي‌توان آنچه دراين جلسه رخ داد را در كفه برابري با اقدام‌هاي اقتصادي قرار داد كه تيم ترامپ در چندماه اخير براي تحت فشار قراردادن ايران انجام داده و سوداي تشديد آن در چندماه آتي را هم در سر دارد. فدريكا موگريني و وزراي خارجه تروييكاي اروپايي به اضافه همتاهاي آنها از چين و روسيه تاكنون شجاعت سياسي بسياري از خود نشان داده‌اند اما آنچه عيار اين اقدام‌هاي سياسي را مشخص خواهد كرد گام‌هاي اجرايي خواهد بود كه در چندماه آتي براي حفظ برجام از سوي طرف مقابل ايران برداشته خواهد شد.
سپر دفاعي مشترك در برابر امريكا
سپر دفاعي ايران و 1+4 در برابر تحريم‌هاي امريكا، تعبيري كه در رسانه‌هاي اسراييلي براي توصيف ماحصل نشست ايران و 1+4 به كار گرفته شد. خبر رسمي ايجاد مكانيسم مالي كه اروپا جرقه شكل‌گيري آن با ايران را زده در روزهايي اعلام شد كه ترامپ به اميد جلب‌نظر سران كشورها در تحريم ايران به نيويورك آمده بود. تايمز اسراييل در اين باره مي‌نويسد:« درحالي كه دلار و سيستم مالي امريكا بر اغلب مراودهاي مالي در سطح بين‌المللي سايه انداخته است، از فحواي بيانيه‌اي كه ايران و 1+4 منتشر كردند اين‌طور برمي‌آيد كه مكانيسم جديدي براي تسهيل مراوده مالي با ايران متولد خواهد شد. اين مكانيسم مالي مي‌تواند به دغدغه كمپاني‌ها و موسسه‌هاي مالي براي كار با ايران تا حدودي پايان دهد. از زمان اعلام ترامپ مبني بر بازگشت تحريم‌هاي هسته‌اي، كمپاني‌ها و موسسه‌هاي مالي و بانكي بزرگ از ترس تحريم‌هاي امريكا تهران را ترك كرده‌اند اما اروپا به دنبال مكانيسمي است كه بتواند اين رعب و وحشت را در مرحله اول كنترل كرده و در مراحل بعدي راهي براي رفع كامل آن بيابد.» در شرايطي كه ابتكارهاي اقتصادي اروپا براي تقويت يورور در معادله‌هاي جهاني و همچنين استقلال مرحله به مرحله از امريكا در بازه زماني ميان مدت پاسخ بدهد مي‌توان گفت كه ترامپ با خروج از برجام نه تنها نتوانست مسير انزواي ايران را طي كند بلكه به استقلال مالي و سياسي اروپا از امريكا هم كمك كرد. درحالي كه ترامپ از تريبون سازمان ملل ادعا مي‌كند اجازه نخواهد داد ايران به تسليحات هسته‌اي دست پيدا كند، اعضاي 1+4 برجام را توافقي مهم در حوزه منع اشاعه مي‌دانند و با بستر قرار دادن گزارش‌هاي آژانس بين‌المللي انرژي اتمي مبني بر پايبندي ايران به تعهداتش مي‌گويند كه خواهان تعميق همكاري‌هاي صلح‌آميز هسته‌اي با تهران هستند.
بسياري از رسانه‌هاي بين‌المللي اظهارات حسن روحاني در مراسم گراميداشت نلسون ماندلا مبني بر اينكه برخي از رهبران به جاي ديوار، پل مي‌سازند را كنايه‌اي به تلاش‌هاي تخريبي دونالد ترامپ دانستند و برهمين اساس پيش‌بيني كردند كه در اين دور از مجمع عمومي نيز خبري از تنش‌زدايي ميان تهران و واشنگتن نخواهد بود.
برخي از رسانه‌هاي امريكايي نيز به تحليل اوليه معناي «حساب با كاربرد ويژه» پرداختند و آن را جايگزيني براي سوييفت خواندند و نوشتند كه در حالي كه ترامپ با خط و نشان‌كشي مي‌گويد هيچ كس حق تجارت با تهران را ندارد متحدانش در اروپا قبل از همه راه خود را از وي حداقل در حوزه برجام خارج كردند.