سارا معصومي
وين پايتخت اتريش اين روزها ميزبان شصت و دومين كنفرانس عمومي آژانس بين‌المللي انرژي اتمي است؛كنفرانسي كه در رده‌بندي برنامه‌هاي اين سازمان مهم‌ترين گردهمايي اعضاي آژانس به حساب مي‌آيد. از ايران نيز علي‌اكبر صالحي، رييس سازمان انرژي اتمي و معاون رييس‌جمهور براي شركت و سخنراني در اين كنفرانس به پايتخت اتريش سفر كرده است.
نمايندگان بيش از 170 كشور عضو آژانس بين‌المللي انرژي اتمي در سطوح مختلف از وزير تا بالاتر خود را به وين رسانده‌اند تا در شصت و دومين كنفرانس عمومي درباره مهم‌ترين اولويت‌هاي آژانس با هم رايزني كرده و از تازه‌ترين دستاوردهاي استفاده از انرژي صلح آميز هسته‌اي خبردار شوند. وين از هفدهم تا بيست‌و يكم سپتامبر ميزبان هيات‌هاي نمايندگي است و براساس بيانيه خبري آژانس بين‌المللي انرژي اتمي، بيش از 2 هزار شركت‌كننده در سطوح مختلف درباره تكنولوژي‌هاي جديد هسته‌اي و برنامه‌هاي تازه‌تاسيس براي افزايش كارآيي پادمان‌هاي آژانس بين‌المللي با هم رايزني خواهند كرد و همچنين هيات‌هاي متفاوت نحوه توسعه همكاري‌هاي هسته‌اي با هم را مورد بحث و بررسي قرار خواهند داد. يكي ديگر از برنامه‌هايي كه در دستور كار بحث‌هاي هرساله قرار دارد بررسي جزييات گزارش سالانه 2017 به خصوص بخش‌هاي مربوط به بودجه و مسائل مالي آژانس در بازه زماني دو سال يعني تا 2019 خواهد بود. يكي از موضوعاتي كه به عنوان سوژه اصلي بحث در شصت و دومين كنفرانس سالانه در نظر گرفته شده برگزاري فروم علمي در تاريخ‌هاي 18 و 19 سپتامبر پيرامون تغييرات جوي در سطح جهاني است. در اين فروم نمايندگان و كارشناساني از بيش از 21 كشور حضور خواهند داشت تا درباره نقش علم هسته‌اي در تغييرات جوي اظهارنظر كنند.
آژانس گرفتار ميان برجام و امريكا
شصت و دومين كنفرانس عمومي آژانس بين‌المللي انرژي اتمي در حالي برگزار مي‌شود كه حيات مهم‌ترين توافق هسته‌اي چند دهه اخير يعني برنامه جامع اقدام مشترك (برجام) به دليل اقدام‌هاي يكجانبه امريكا در معرض خطر قرار دارد. دونالد ترامپ، رييس‌جمهور امريكا با خروج از برجام در ماه مه نه تنها آينده مراوده‌هاي مالي ايران با جامعه جهاني را در هاله‌اي از ابهام فروبرده بلكه سرنوشت توافق هسته‌اي به عنوان يكي از مهم‌ترين توافق‌ها در حوزه منع اشاعه و امنيت هسته‌اي در سطح بين‌المللي را نيز متزلزل كرده است. درحالي كه آژانس بين‌المللي انرژي اتمي براساس متن صريح توافق ميان ايران و 1+5 سابق (1+4 امروز) تنها وظيفه تاييد پايبندي ايران به توافق هسته‌اي را برعهده دارد اما با توجه به اقدام‌هاي امريكا، مقام‌هاي متفاوت ايران در چندماه گذشته بارها هشدار داده‌اند كه يكي از گزينه‌هاي پيش روي تهران در برابر خروج امريكا از برجام توسل به بند 36 برجام است كه به ايران اين امكان را مي‌دهد كه سطح پايبندي به تعهدهاي هسته‌اي خود را بدون خروج كامل از برجام كاهش دهد. در شرايطي كه ايران از گام‌هاي برداشته شده توسط بازماندگان برجام براي حفظ اين توافق رضايت نداشته و در مسير كاهش سطح پايبندي قرار بگيرد، آژانس بين‌المللي انرژي اتمي نخستين مرجعي است كه بايد با اين تغيير رويه در توافق هسته‌اي دست و پنجه نرم كند. از سوي ديگر، دونالد ترامپ و همراهان وي در كاخ سفيد از جمله نيكي هيلي، نماينده امريكا در سازمان ملل در طول يك سال و نيم گذشته فشارهاي سياسي بسياري را بر آژانس بين‌المللي انرژي اتمي وارد كرده‌اند و به عنوان نمونه دونالد ترامپ پاييز گذشته با وجود چند گزارش مشخص آژانس بين‌المللي انرژي اتمي مبني بر پايبندي ايران به تعهداتش، عدم پايبندي ايران را رسما اعلام كرد و همزمان دولت امريكا، آژانس را براي بازديد از اماكن نظامي غير هسته‌اي در ايران تحت فشار قرار داده و اين در حالي است كه آژانس تاكيد دارد بر اساس پروتكل الحاقي كه ايران پس از برجام داوطلبانه آن را اجرا مي‌كند، بازرسان آژانس به مكان‌هايي در ايران سر خواهند زد كه نشانه‌هايي از فعاليت هسته‌اي در آنها به اين نهاد گزارش شده باشد. يكي ديگر از ايرادهايي كه رييس‌جمهور امريكا به برجام وارد مي‌داند تاريخ انقضاهاي موجود در آن براي تعهدهاي ايران است و اصرار دارد كه برخي از تعهدهاي فني تهران بايد مادام‌العمر شوند. در چنين شرايطي هرچند كه خروج امريكا از برجام به دلايل كاملا سياسي بوده اما تبعات آن چه در حوزه عكس‌العمل‌هاي احتمالي ايران و چه در حوزه پيش‌شرط‌هاي امريكا براي توافق هسته‌اي جديد، پاي آژانس بين‌المللي را به ميدان مي‌كشاند.
مهر تاييد دوباره آمانو
روز گذشته يوكيا آمانو، مديركل آژانس بين‌المللي انرژي اتمي در افتتاحيه شصت و دومين كنفرانس بين‌المللي بازهم برپايبندي ايران به تعهداتش تاكيد كرد. يوكيا آمانو با تاييد پايبندي ايران به برجام، راستي‌آزمايي عدم انحراف مواد هسته‌اي در دنيا را كاري مهم و بي‌نظير در كمك به برقراري صلح و امنيت بين‌الملل توصيف كرد. در پيام ويدئويي يوكيا آمانو براي كنفرانس عمومي سالانه آژانس وي اعلام كرد كه ديده‌بان هسته‌اي سازمان ملل در حال حاضر پادمان‌ها را در 181 كشور جهان اجرا مي‌كند. مديركل آژانس بين‌المللي در ادامه افزود: ما با اجراي پادمان‌ها به تضمين نبود انحراف در كاربرد مواد هسته‌اي در اهداف غير‌صلح‌آميز كمك مي‌كنيم. اين، كاري مهم و بي‌نظير در كمك به برقراري صلح و امنيت بين‌الملل است.
آمانو در حوزه توافق هسته‌اي ايران و تعامل‌هاي ميان تهران و آژانس گفت: از كنفرانس عمومي پيشين تاكنون به راستي‌آزمايي و نظارت بر اجراي تعهدات مرتبط هسته‌اي ايران ذيل برنامه جامع اقدام مشترك (برجام) ادامه داده‌ايم. ايران در حال اجراي تعهدات مرتبط هسته‌اي‌اش طبق برجام است. اين بسيار حائز اهميت است كه ايران به پايبندي به اين تعهداتش ادامه مي‌دهد.آژانس كماكان به راستي‌آزمايي عدم انحراف در مواد هسته‌اي اعلام شده از سوي ايران طبق موافقتنامه پادماني‌اش ادامه خواهد داد. ارزيابي درخصوص نبود مواد هسته‌اي و فعاليت‌هاي اعلام نشده در ايران نيز ادامه خواهد داشت.
انتقاد تند صالحي از ترامپ
سخنراني علي‌اكبر صالحي، معاون رييس‌جمهور و رييس سازمان انرژي اتمي در كنفرانس عمومي آژانس بين‌المللي انرژي اتمي بلافاصله به سرخط اخبارتبديل شد. صالحي در سخنان خود تلاش كرد وزن بيشتري به تبعات سياسي و امنيتي تصميم ترامپ در خروج از برجام بدهد. وي سرنوشت برجام را يكي از مهم‌ترين نگراني‌هاي جهاني برشمرد و با اشاره به فرآيند سخت و دشوار براي رسيدن به اين توافق گفت: متأسفانه با وجود اينكه آژانس 12 بار به طور مستمر بر پايبندي جمهوري اسلامي ايران به مفاد اين توافق گواهي داده است، ايالات متحده امريكا در مي2018 تصميم به خروج از اين توافق گرفت، در حالي كه قبل از آن نيز، چه در دولت قبلي و در دولت كنوني، به طور كامل به مفاد آن پايبند نبوده است.
وي اين تصميم يكجانبه امريكا را نقض صريح قطعنامه 2231 شوراي امنيت سازمان ملل و ريشخند به اصول اساسي و شناخته شده حقوق بين‌الملل و چندجانبه‌گرايي برشمرد، كه سرنوشت اين دستاورد ارزشمند و منحصر به فرد علم ديپلماسي را با خطر جدي، با تأثيرات منفي بر صلح و امنيت منطقه‌اي و بين‌المللي، مواجه كرده است.
صالحي افزود: عكس‌العمل بين‌المللي به اين اقدام غيرقانوني امريكا ترديدهاي جدي را در رابطه با عقلانيت و اعتبار سياست آن كشور ايجاد كرده است، اين نگراني صرفا به يكجانبه‌گرايي امريكا برنمي‌گردد بلكه همچنين با شرايط بسيار دشوار منطقه ما كه مملو از آشوب‌هاي فراگير و تهديدات تروريسم است، مرتبط است.
رييس سازمان انرژي اتمي با اشاره به حمايت قوي ايران از ايجاد منطقه عاري از سلاح هسته‌اي در خاورميانه از سال 1974 تاكنون، ابراز كرد: نمي‌توان بي‌توجهي عمدي برخي از كشورها نسبت به تهديد واقعي ناشي از امتناع لجبازانه رژيم اسراييل از پيوستن به معاهده عدم اشاعه هسته‌اي و در اختيار گرفتن زرادخانه هسته‌اي قابل توجه و رد هرگونه بازرسي آژانس بين‌المللي انرژي اتمي را شماتت نكرد. اين در حالي است كه در مورد برنامه هسته‌اي ايران، همان‌طوري كه در گزارش مديركل نيز آمده است، قوي‌ترين سيستم راستي‌آزمايي در مقايسه با ساير نقاط جهان در حال اجراست. اين يكي از نمونه‌هاي بارز تناقض در دنياي امروز است كه در رابطه با يك كشور پادمان معاهده عدم اشاعه هسته‌اي به طور جامع اجرا مي‌شود، در حالي كه در ارتباط با يك غير عضو اين معاهده كاملا چشمان‌شان را بسته‌اند و اين رفتار فاحش تبعيض‌آميز، به سخره گرفتن عدالت است.
معاون رييس‌جمهور همچنين با اشاره به تحولات و رايزني‌هاي بين ايران و اتحاديه اروپايي افزود: با وجود روحيه‌بخش بودن اين تحولات، ولي ضروري است اين گام‌ها با اقدامات عملي و محكم‌تري تكميل شود و رهيافت «اقدامات تدريجي» مكانيزم مناسبي در پاسخ به شرايط ناشي از سياست لجبازانه امريكا در تضعيف قطعنامه 2231 شوراي امنيت سازمان ملل متحد نيست.
وي همچنين در ادامه بر لزوم اجراي حرفه‌اي و غيرطرفدارانه وظايف توسط آژانس تاكيد كرد و گفت: گزارشات فني تنها بايد با ارزيابي‌هاي هدفمند و به دور از عناصر سياست‌زده تهيه شوند. صالحي در ادامه ابراز اميدواري كرد كه پروسه رسيدن به «نتيجه‌گيري وسيع‌تر» در رابطه با برنامه هسته‌اي كشورمان تسريع شود. رييس سازمان انرژي اتمي در ادامه سخنراني خود به تمايل جمهوري اسلامي ايران براي استفاده از علم و فناوري هسته‌اي براي مديريت منابع آبي و پاسخ به تغييرات آب و هوايي، در كنار توليد برق، ارتقاي سلامت، غذا و كشاورزي اشاره كرد و ماموريت اصلي آژانس در اين رابطه را كمك به كشورهاي عضو براي دستيابي به اهداف توسعه پايدار از طريق انتقال تجربه، تشريك دانش و ارايه تجهيزات لازم عنوان داشت.
رييس سازمان انرژي اتمي همچنين در ادامه به نقش مهم انرژي هسته‌اي در كاهش گازهاي گلخانه‌اي و ارتقاي امنيت انرژي از طريق ساخت نيروگاه برق هسته‌اي، پيگيري توسعه تكنولوژي گداخت و نيز پروژه‌هاي توليد ايزوتوپ اشاره كرد و گفت: جمهوري اسلامي ايران براي افزايش سهم انرژي هسته‌اي در تركيب انرژي كشور، برنامه‌ريزي درازمدتي انجام داده است و در اين راستا فازهاي دو و سه نيروگاه برق هسته‌اي بوشهر را در دست اجرا دارد.
صالحي در ادامه به تلاش‌ها و اقدامات مهم به عمل آمده در راستاي استفاده از بالاترين استانداردها براي تامين ايمني نيروگاه‌ها، از جمله همكاري با اتحاديه اروپا، آژانس بين‌المللي انرژي اتمي و... اشاره كرد. رييس سازمان انرژي اتمي كشورمان همچنين با اشاره به امنيت هسته‌اي ابراز كرد كه اقدامات موردنظر در اين زمينه نبايد مانع همكاري‌هاي عملي در زمينه فعاليت‌هاي صلح‌آميز هسته‌اي يا موجب تضعيف اولويت‌هاي برنامه همكاري‌هاي فني آژانس شود. وي همچنين به مهم بودن موضوعات تروريسم، حملات سايبري و قاچاق غيرقانوني اشاره و بر مسووليت كشورها براي تأمين كامل امنيت هسته‌اي و نقش آژانس براي ارتقاي زيرساخت‌هاي ملي در صورت درخواست آنان و به‌صورت داوطلبانه تاكيد كرد.
معاون رييس‌جمهوري اظهار كرد: انتظار مي‌رود آژانس بر اساس نيازها و اولويت‌هاي كشورها با آنها همكاري‌هاي فني داشته باشد و ايران به عنوان يكي از كشورهاي پيشرو در بحث هسته‌اي آماده است تا دستاوردهاي خود را با ساير كشورها، به ويژه با كشورهاي همسايه، به اشتراك بگذارد.
وي با استقبال از برگزاري كنفرانس وزراي آژانس در زمينه علم و فناوري در نوامبر 2018، ابراز اميدواري كرد كه اين كنفرانس فرصتي براي تسهيل انتقال علم و فناوري هسته‌اي به كشورهاي در حال توسعه توسط آژانس باشد.
صالحي در انتهاي سخنراني خود نسبت به روزي كه شعار «استفاده صلح‌آميز انرژي هسته‌اي براي همه، و سلاح هسته‌اي براي هيچكس» در سطح جهان مورد پذيرش و اجرا درآيد، ابراز اميدواري كرد.
تفسيرهاي متفاوت از سخنان صالحي
«تصميم يكجانبه امريكا سرنوشت اين دستاورد ارزشمند و منحصر‌به‌فرد علم ديپلماسي را با خطر جدي، با تاثيرات منفي بر صلح و امنيت منطقه‌اي و بين‌المللي، مواجه كرده است.» اين جمله علي‌اكبر صالحي در كنفرانس عمومي آژانس بين‌المللي انرژي اتمي در رسانه‌هاي متفاوت بازتاب داشت و به تيتر گزارش‌هايي مشابه در رسانه انگليسي رويترز و رسانه اسراييلي هاآرتص بدل شد.
رويترز با انتخاب اين جمله به عنوان تيتر نوشت: خروج دونالد ترامپ از برجام در ماه مه اين ترس را در دل بسياري ايجاد كرده كه برجام در نتيجه مقابله به مثل ايران از ميان برود. هرچند كه علي‌اكبر صالحي رييس سازمان انرژي اتمي ايران در وين تاكيد كرد كه خروج يكجانبه امريكا از اين توافق بر روند صلح و امنيت در منطقه اثر منفي خواهد گذاشت اما جزييات بيشتري از اين تفسير خود ارايه نكرد.
رويترز در ادامه اين گزارش تفسير خود از اظهارات صالحي را ارايه داد و نوشت: نيروهاي ايراني در سوريه براي حمايت از دولت بشار اسد حضور دارند. جنگ در يمن نيز از سوي بسياري به جدال نيابتي ايران با امريكا و عربستان سعودي تعبير مي‌شود. در نتيجه خروج امريكا از برجام برخي از تحريم‌هاي هسته‌اي ايران بازگشته و برخي ديگر نيز در ماه نوامبر بازخواهند گشت. سخنان صالحي در حالي در پايتخت يك كشور اروپايي مطرح شد كه تروييكاي اروپايي به اضافه چين و روسيه تلاش مي‌كنند روند فروش نفت ايران را به گونه‌اي كه از تحريم‌هاي فرامرزي امريكا كمترين آسيب را ببيند، تضمين كنند. پيش از خروج ترامپ از توافق هسته‌اي با ايران برخي از كارشناسان مسائل امنيتي و چهره‌هاي رده بالاتر مانند جيم متيس وزير دفاع در جلسات خصوصي به او هشدار داده بودند كه هرگونه سرشاخ شدن با ايران در منطقه مي‌تواند منافع مادي و معنوي امريكا در منطقه غرب آسيا را تحت‌الشعاع قرار دهد. اكنون نيز به نظر مي‌رسد كه رسانه‌هاي غربي پس از سخنان صالحي همين خط تحليلي را دنبال مي‌كنند.
خط و نشان‌هاي ترامپ از تريبون آژانس
سخنان مديركل آژانس بين‌المللي انرژي اتمي و رييس سازمان انرژي اتمي ايران در كنفرانس سالانه اين آژانس تنها اظهاراتي نبود كه نيم اشاره‌هايي به ايران داشت. ريك پري، وزير انرژي امريكا نيز روز گذشته در اين كنفرانس پيام رييس‌جمهور اين كشور را براي شركت‌كنندگان قرائت كرد. ايران، كره شمالي و سوريه سه سوژه‌اي بودند كه دونالد ترامپ در اين پيام به آنها اشاره كرده بود. درحالي كه رييس‌جمهور امريكا از نظر حقوقي در موقعيتي نيست كه از تريبون تنها مرجع بين‌المللي مسوول برنامه‌هاي هسته‌اي يك كشور، خط قرمز براي اعضا تعيين كند اما دونالد ترامپ باز هم نماينده خود را مكلف كرد تا راوي آرزوهاي رييس‌جمهور امريكا درباره برنامه هسته‌اي ايران باشد. ترامپ در اين بيانيه گفته بود كه تهران بايد درباره دو مساله تضمين‌هايي بدهد: نخست آنكه برنامه هسته‌اي اين كشور منحصرا صلح‌آميز باقي بماند و دوم اينكه هرگونه مسير دستيابي ايران به تسليحات هسته‌اي «به صورت دايمي» مسدود شود. درحالي كه رييس‌جمهور امريكا با خروج از برجام، متحدان خود در اروپا را زيرسوال برده اما وي در بيانيه‌اي كه روز گذشته در صحن كنفرانس قرائت شد اشاره‌اي به اين اقدام يكجانبه خود نكرد اما بازهم به سبك و سياق چندماه گذشته برجام را توافقي معيوب خواند. در بخش‌هايي از اين بيانيه به نقل از ترامپ آمده بود: امريكا صرفا به دنبال توافقي است كه «به طور كامل به برنامه هسته‌اي ايران، فعاليت‌هاي مرتبط با اشاعه و همچنين فعاليت‌هاي بي‌ثبات‌كننده اين كشور مي‌پردازد.»
وزير انرژي امريكا در ادامه درباره دلايل نقصان اين توافق گفت: برجام به سوءعملكرد مداوم ايران نپرداخته است. اگرچه نمونه‌هاي سوء عملكرد ذاتا هسته‌اي نيست.علاوه بر اين، بيانيه رييس‌جمهور امريكا تصريح مي‌كرد كه آژانس بين‌المللي انرژي اتمي بايد بر همكاري ايران بر اساس راستي‌آزمايي قوي اصرار داشته باشد.درحالي كه دستاوردهاي نخستين ديدار كيم جونگ اون، رهبر كره شمالي با دونالد ترامپ، رييس‌جمهور امريكا در هاله‌اي از ابهام قرار دارد و هنوز هيچ توافق ملموس و عيني براي خلع سلاح هسته‌اي كره شمالي صورت نگرفته، ترامپ در بيانيه خود تاكيد كرده است كه اطمينان دارد «كيم جونگ اون» به آنچه ترامپ، آن را «توافق» اتمي حاصل شده ميان دو كشور خوانده، پايبند خواهد بود. وي علاوه بر اين مي‌افزايد كه «البته خلع سلاح اتمي كامل» شبه‌جزيره كره نيازمند راستي‌آزمايي است.ترامپ همچنين در ابتداي پيام خود گفته بود: امريكا از همكاري‌هاي صلح‌آميز هسته‌اي حمايت مي‌كند كه اين شامل حمايت‌هاي واشنگتن از آژانس بين‌المللي انرژي اتمي و همچنين سرمايه‌گذاري‌هاي امريكا در بخش توسعه رآكتورهاي هسته‌اي نيز مي‌شود. متن نامه ترامپ به شوراي عمومي آژانس علاوه بر ايران و كره‌شمالي، درباره سوريه نيز بخش‌هايي را شامل مي‌شود. رييس‌جمهور امريكا در اين نامه گفته است: رژيم سوريه بايد به طور كامل با آژانس بين‌المللي انرژي اتمي به منظور پايبندي به تعهدات توافقنامه پادمان همكاري داشته باشد.