گروه اقتصادي
روزنامه «اعتماد» از تمام كارشناسان، صاحب‌نظران و شهروندان كشور براي ارائه نظرات و پيشنهادهای خود جهت حل مشكلي به نام «ناترازي» دعوت مي‌كند. چالش بزرگي كه حالا خود را به عنوان يك بحران نشان داده و حل آن نيازمند همفكري و ارائه نظرات مختلف و تشريك مساعي بر سر آن است.
چندين ماه متوالي است كه كلمه «ناترازي» به فصل مشترك بخش بزرگي از مشكلات ريز و درشت اقتصادي ايران تبديل شده است. به طور ساده، اين كلمه به معناي «به هم خوردن تعادل» و نوعي «كمبود» در يك معادله «هزينه - فايده» است. بنابراين در يك كفه ترازو، احتمالا مصرف بيشتر از توليد است كه ناترازي حالا به يك بحران بزرگ تبديل شده است.
اما چرا حل و فصل چنين بحراني اهميت دارد و تاثير آن بر آينده اقتصاد ايران چيست؟ براي پاسخ به اين پرسش به چند نمونه از ناترازي و شايد «كمبود» در حوزه انرژي نگاه كنيد؛ سپس به اطراف‌تان نگاه كنيد و ببينيد كه ناترازي فقط در حوزه انرژي نيست و حوزه‌هاي ديگري را نيز در بر مي‌گيرد.
ناترازي در برق، 17 هزار مگاوات
نمودهاي ناترازي را در فصل گرم امسال همه به خاطر دارند. زماني كه خاموشي‌هاي گسترده در بخش برق خانگي و صنعتي فراگير شد و حتي به بخش روشنايي معابر كشيد. اين اتفاق در تابستان امسال كه به گواه آمارها، گرم‌ترين سال كره زمين نيز بوده، به خاموش شدن سيستم‌هاي سرمايشي خانه‌ها و سازمان‌ها و شركت‌ها از يك طرف و تعطيلي بخش بزرگي از صنايع و بنگاه‌هاي توليدي به صورت مقطعي از سوي ديگر منجر شده بود.
در حوزه برق - آن گونه كه گزارش‌هاي كارشناسي مي‌گويد - با توجه به طرح‌هاي نيروگاهي در حال احداث و بهره‌برداري شده و با احتساب ميزان توليد، واردات، مصرف شبكه در زمان پيك مصرف تابستان ۱۴۰۳، ميزان صادرات و ظرفيت ذخيره، حداقل ۱۴.۱ و حداكثر ۱۷ هزار مگاوات و حد مياني ناترازي برق، بالغ بر ۱۵.۶ هزار مگاوات خواهد بود. به عبارتي در همين تابستان امسال 17 هزار مگاوات برق در ايران كمتر از سطح مورد نياز بوده و به نوعي تعادل ميان توليد و مصرف به هم خورده است.
ناترازي در گاز 300 ميليون متر مكعب
فصل تابستان با آن ناترازي سفت و سخت در حوزه برق گذشت و به فصل زمستان رسيديم و حالا ناترازي روي ديگري را به ما نشان داده و آن هم حوزه گاز و مصرف انرژي براي «گرمايش» است كه اين بار هم بخش صنعت و توليد را كه به شدت وابسته به انرژي ارزان‌قيمت است درگير خود كرده و هم بخش خانگي را كه دولت براي برقراري تراز بين اين دو، به ناچار دست به تعطيلي‌هاي مقطعي زده است.
پيش‌بيني وزارت نفت اين است كه امسال 250 تا 300 ميليون متر مكعب ناترازي در حوزه گاز وجود دارد. منبع بسيار گران و با اهميت انرژي گرمايشي كه به دليل نبود تنوع انرژي در ايران، طي فصل زمستان با اوج مصرف مواجه مي‌شود و به قطع گاز، بيشتر در حوزه توليد و صنايع مي‌انجامد.
ناترازي در بنزين؛ روزانه 14 ميليون ليتر
احتمالا بيشترين موردي كه شهروندان ايراني در مقوله ناترازي با آن مواجهند، ناترازي در حوزه بنزين است كه گفته مي‌شود بين 8 تا 14 ميليون ليتر در اين حوزه كمبود وجود دارد كه بايد از طريق واردات تامين شود. اما نكته مهم‌تر اينكه در اين يك مورد، هرگونه برنامه اصلاحي هنوز نيامده به سد سفت و سخت نظرات مختلف برخورد مي‌كند و مشخص نيست كه چنين چالش بزرگي كه روزانه بخش بزرگي از منابع ارزي ايران را مي‌بلعد، قرار است چگونه برخورد شود؟
درباره يارانه سوخت بارها و بارها صحبت شده و سوخت ارزان به عنوان يكي از دلايل قاچاق شديد سوخت يارانه‌اي ايران به خارج از كشور خصوصا در مرزهاي جنوب شرقی ايران مطرح مي‌شود. اين اتفاق در حوزه گازویيل بدتر و شديدتر از بنزين در جريان است و حتي به تازگي تخمين زده شده كه روزانه 2 هزار ميليارد تومان سوخت مايع توسط قاچاقچياني كه به طيف وسيعي از ابزارآلات دسترسي دارند از كشور خارج مي‌شود.
ناترازي در آب
ضلع ديگري از ناترازي انرژي در حوزه آب است كه به واسطه اقليم گرم و خشك ايران به يك امر اجتناب ناپذير تبديل شده و نگراني‌هاي عميقي را به دنبال داشته است. ناترازي آب به وضعيتي اطلاق مي‌شود كه در آن، تقاضاي آب از منابع قابل دسترس بيشتر باشد، يا منابع آب به طور ناپايدار و غيرمتعادل استفاده شوند.
در حال حاضر بيش از 300 شهر در كشور در وضعيت ناترازي عرضه و تقاضاي آب و حتي «تنش آبي» به سر مي‌برند و حكمراني مناسبي در عرصه آب و تقسيم آن بين ذي‌نفعان بخش كشاورزي، صنعت، خدمات و مردم ايجاد نشده است. روز به روز نيز به ابعاد اين بحران عظيم اضافه مي‌شود و حالا ناترازي در حوزه آب حتي اهميت بالاتري از ديگر ابعاد انرژي پيدا كرده است. كافي است در اين باره به آمار آب ذخيره شده در پشت سدهاي كشور نگاه كنيد تا به عمق فاجعه پي ببريد.
ناترازي فقط در حوزه انرژي نيست
بخش بزرگي از اظهارنظرها و فضاي غالب گفتمان سياسي و اقتصادي كشور معطوف به ناترازي در حوزه انرژي شده است چرا كه مردم عادي نمودهاي آن را هر روز در زندگي خود حس مي‌كنند. اما بايد توجه داشت كه ناترازي فقط در اين حوزه نيست و ابعاد ديگري از بحران ناترازي، اقتصاد ايران را درگير خود كرده است.
به طور مثال، در حوزه مالي و پولي كمبود منابع به‌خصوص خود را در بودجه‌هاي عمومي و عمراني دولت نشان مي‌دهد. در بودجه سال جاري بيش از 1000 هزار ميليارد تومان كسري بودجه وجود دارد كه روي ابعاد مختلف زندگي مردم (مثلا در حوزه پرداخت يارانه‌ها) تاثير منفي مي‌گذارد. يا اينكه در همين بودجه، 225 طرح عمراني وجود دارد كه 2000 هزار ميليارد تومان پول نياز دارد تا به اتمام برسد. اما شايد يك پنجم اين منابع نيز در بودجه امسال ديده نشده است.
در حوزه ارز، به هم خوردگي تعادل بين عرضه و تقاضاي ارز، شرايط كنوني در بازار را به وجود آورده است. در تجارت خارجي، بين صادرات و واردات ايران، يك ناترازي 18 ميليارد دلاري وجود دارد كه عدد بسيار بزرگي است كه تاثير خود را روي عرضه ارز مي‌گذارد. در واقع ارز كمتري وارد كشور مي‌شود و به واسطه تحريم‌هاي شديد، همين ارز نيز با هزينه مبادله بالاتري وارد شده است. در نظام اشتغال، به واسطه دستمزدهاي پايين و تورم بالا، افراد در سن كار، ترجيح مي‌دهند شغلي داشته باشند كه در رده مشاغل كاذب قرار مي‌گيرد اما درآمد بالاتري دارد. چرا كه يك ناترازي ديگر نيز در اين بخش ديده مي‌شود و آن هم نبود تعادل بين هزينه و درآمد است. كارفرمايان از ركود شديد مي‌گويند و معتقدند كه همين ركود موجب شده تا نتوانند دستمزد بيشتري به كارگران پرداخت كنند. از آن سو، كارگران نيز با دستمزد پايين قيد كار در حوزه توليدي را مي‌زنند تا بتوانند در تورم مزمن و بالاي چند سال اخير، جان سالم به در ببرند.
ابعاد ديگري نيز در حوزه ناترازي‌ها مي‌توان ديد. در نظام سلامت ايران، با مهاجرت بالاي پزشكان و پرستان، عرضه و تقاضا در حوزه كادر درمان به هم مي‌ريزد. در حوزه دارو، نظام قيمت‌گذاري دستوري كاري كرده كه هم قاچاق دارو بيشتر از حد معمول باشد و هم مصرف خودسرانه و بي‌رويه دارو توسط مردم افزايش پيدا كند.
در نظام آموزشي، رابطه منطقي ميان صندلي‌هاي دانشگاه و بازار كار وجود ندارد. براي صندلي‌هاي برخي از رشته‌هاي دانشگاهي سر و دست شكسته مي‌شود و بسياري از رشته‌هاي دانشگاهي خالي از ظرفيتند. فارغ‌التحصيلان نيز آن گونه كه گزارش نهادهاي پژوهشي مي‌گویند بيش از دو سال منتظر مي‌مانند تا شغل مورد نظر خود را پيدا كنند.
نظرات خود را بگوييد
شما ناترازي‌ها را چطور مي‌بينيد و فكر مي‌كنيد چاره آن چيست؟ هر يك از مواردي كه گفته شد به صورت زنجيره‌وار به يكديگر متصل هستند و روي هم تاثير مي‌گذارند. بنابراين از شما مي‌خواهيم با ارسال نظرات و پيشنهادهاي خود به دولت كمك كنيد كه از بحران كنوني عبور كند. راه‌حل چيست و چگونه بايد اجرايي شود؟ اين سوال مهمي است كه تلاش كرده‌ايم با كارشناسان مطرح كنيم و پاسخ‌هايي نيز گرفته‌ايم. اما بحران ناترازي بزرگ‌تر از اين است و در اينجا هم فقط بخشي از آن به تصوير كشيده شده است. بنابراين از شما دعوت مي‌كنيم تا در اين چالش همراه شويد و پاسخ اين پرسش را شما بدهيد.