نگاهی به شعار روز جهاني حقوق بشر ۲۰۲۴
حقوق ما آينده ما، همين حالا
سيدعلي پورطباطبايي
چهارم دسامبر ۱۹۵۰ كه اعضاي مجمع عمومي سازمان ملل ۱۰ دسامبر را به عنوان «روز جهاني حقوق بشر» در سيصد و هفدهمين نشست خود مشخص كردند، كمتر كسي وضعيت فعلي را براي حقوق بشر در جهان در هفتاد و پنجمين سالگرد اين روز تصور مي‌كرد. جهان در اين ۷۵ سال به سمتي رفته است كه واژه حقوق بشر معناي خود را در بسياري از نقاط آن ازدست داده است. با اين حال پيشرفت‌هاي زيادي نيز در اين ۷۵ سال اتفاق افتاده و اگرچه چشم‌انداز آينده چندان روشن نيست اما همين پيشرفت‌ها هم در سايه پيگيري و فداكاري فعالان حقوق بشري رخ داده و نبايد ناديده گرفته شود.
نقطه شروع: اعلاميه جهانی حقوق بشر
جنگ جهاني دوم همچنان يكي از نقاط تاريك تاريخ بشريت است، جنگي وحشتناك و پر از تلفات كه ديگر جنگ‌ها از نقطه نظر وسعت و تلفات و خسارات با آن مقايسه مي‌شوند و اكثر كشورهاي جهان در قالب اتحادهاي مختلف درگير آن بودند. حتي اگر كشوري مانند ايران ادعاي بي‌طرفي كرد، از خسارات و حاشيه‌هاي آن دور نماند. يكي از دستاوردهاي اين جنگ تلخ و طولاني، تصويب اعلاميه جهاني حقوق بشر در ۱۰ دسامبر ۱۹۴۸ در پاريس بود. اعلاميه‌اي كه توسط كشورهاي عضو سازمان ملل متحد به تصويب رسيد و نخستين‌بار، حقوقي كه بشريت يعني تمام انسان‌ها، سزاور برخورداري از آنها را هستند، شرح مي‌دهد. اين حقوق، «همه زماني و همه مكاني» است و هيچ‌گاه نبايد مورد تعرض قرار بگيرند. مفاد اعلاميه جهاني حقوق بشر، حقوق بنيادي سياسي، اقتصادي، فرهنگي و اجتماعي را كه شامل تمام شهروندان همه كشورها و افراد بدون كشور مي‌شود را در بر مي‌گيرد. اگرچه اعلاميه جهاني حقوق نقطه عطفي در تاريخ انسان به شمار مي‌رود اما فضاي حاكم بر آن شامل بيان كليات مي‌شد و نياز به تصويب اسناد ديگري در سازمان ملل احساس شد كه حقوق بنيادين بشر را تفسير كرده و الزام به آنها را نيز در بر بگيرند، از اين رو پس از تصويب اعلاميه جهاني حقوق بشر، ميثاق بين‌المللي حقوق مدني و سياسي و ميثاق حقوق اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي و پروتكل‌هاي انتخابي آنها به عنوان دو سند الزام‌آور تشكيل شده و در ۱۹۶۶ در مجمع عمومي سازمان ملل تصويب و سپس با پيوستن تعداد كافي كشورها، به اسناد الزام‌آور تبديل شدند. ايران به عنوان يكي از كشورهاي قديمي و فعال در حوزه بين‌الملل هم در تصويب اعلاميه جهاني حقوق بشر حضور داشت و هم به عنوان يكي از امضا‌كنندگان نخست دو ميثاق حقوق مدني و سياسي و حقوق اقتصادي و اجتماعي و فرهنگي، جايگاه خود را در ايجاد اسناد و معاهده‌هاي بنيادين حقوق بشر تثبيت كرده است. هم‌اكنون ميثاقين (دو ميثاق) در حكم قانون الزام‌آور در ايران قرار دارند و قضات احكام متعددي را با استناد به حقوق به رسميت شناخته شده در آنها، صادر كرده‌اند.
حقوق بنيادين بشر چيست ؟
اعلاميه جهاني حقوق بشر ۳۰ ماده دارد كه در هر ماده به يكي از حقوق بنيادين بشر اشاره شده است. مقدمه اين اعلاميه كه به دلايل تاريخي و اجتماعي و پس‌زمينه‌هايي كه منجر به تدوين آن شد، اشاره مي‌كند و سپس در ماده ۱ و ۲ با تاكيد بر حق برابري و آزادي از تبعيض، مفاهيم بنيادي كرامت انساني، آزادي و برابري را به عنوان حقوق بنيادين بشر نام مي‌برد. نويسندگان اين اعلاميه در ادامه حق زندگي، آزادي و امنيت شخصي، آزادي از بردگي و رهايي از شكنجه را به عنوان سه حق بنيادين همه انسان‌ها در نظر گرفته و سپس در مواد بعدي به سراغ حقوق قانوني هر فرد شامل حق به رسميت شناخته شدن به عنوان يك شخص در برابر قانون، برابري در برابر قانون، حق رجوع به دادگاه صالح، حق رهايي از بازداشت و تبعيد خودسرانه، حق حضور هيات منصفه و اصل برائت را تبيين مي‌كنند. اين حقوق از آنجايي اهميت دارند كه چه در آن زمان، چه در زمان حال كه ۷۵ سال از تصويب اين اعلاميه مي‌گذرد، همچنان در كشورهاي مختلف جهان با موارد نقض آنها مواجه هستيم و لزوم تاكيد و تلاش براي استيفاي آنها تا امروز با جديت ادامه دارد.ساير حقوق مطرح شده در اعلاميه جهاني حقوق بشر به حقوق افراد در جامعه مانند آزادي تردد، حق مالكيت، حق داشتن تابعيت و آزادي تغيير آن اختصاص داشته و سپس آزادي‌هاي سياسي و عمومي ازجمله آزادي بيان، آزادي انديشه و تشكيل اجتماعات مورد تاكيد واقع شده است. حقوق اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي مانند حق سلامتي از ديگر موارد مورد تاكيد در اعلاميه جهاني حقوق بشر است و در نهايت مجموعه حقوق مطرح شده در اين اعلاميه، براي زندگي انسان لازم و مورد احترام شمرده شده است.
«حقوق ما، آينده ما ، همين حالا»
شعار روز جهاني حقوق بشر ۲۰۲۴ «حقوق ما، آينده ما، همين حالا» انتخاب شده است
Our Rights, Our Future, Right Now. حقوق بشر بر زندگي هر روز ما اثر مي‌گذارد و از اين رو شعار امسال براي نشان دادن تاثير ملموس حقوق بشر بر زندگي روزمره با تمركز بر مسائل جهاني مرتبط، نمايش تاثير، موفقيت‌ها و راه‌حل‌هاي عملي انتخاب شده است. حقوق بشر به عنوان يك نيروي پيشگيرانه، محافظ و تحول‌آفرين در رسيدگي به بزرگ‌ترين نگراني‌هاي مردم نقشي حياتي ايفا مي‌كند. با دفاع از حقوق بشر مي‌توان از آسيب قبل از وقوع جلوگيري كرد، زيرا رشته مشتركي است كه همه ما را براي تقويت صلح و ثبات به هم پيوند مي‌دهد. از سوي ديگر با حمايت از حقوق بشر، ما از آينده خود محافظت مي‌كنيم. مهم است كه بدانيم حقوق بشر ايده‌هاي انتزاعي نيستند، بلكه آنها از انسان‌ها محافظت مي‌كنند و تضمين مي‌كنند كه همه در هر كجا مي‌توانند با عزت و احترام زندگي كنند. با پيشبرد حقوق بشر، دنياي عادلانه‌تري ايجاد مي‌كنيم و البته حمايت از حقوق بشر تنها در مورد رسيدگي به بي‌عدالتي‌هاي فعلي نيست، بلكه در مورد تغيير شكل جوامع ناعادلانه و توانمندسازي گروه‌هاي به حاشيه رانده شده است.
چشم‌انداز حقوق بشر در ايران
نوشتن از حقوق بشر در ايران و ميزان رعايت آن در بخش‌هاي مختلف اعم از جامعه و دولت و بخش‌هاي مختلف حاكميت، دشوار است. اعلاميه جهاني حقوق بشر بر حقوقي تاكيد مي‌كند كه برخي از آنها با قانون در ايران محدود شده است. حتي سخن گفتن از اينكه كدام يك از حقوق بنيادين بشر در ايران توسط قانون محدوده شده است، به راحتي ممكن نيست اگرچه بسياري از اين حقوق، در قانون اساسي ايران مورد تاكيد واقع شده‌اند. يكي از اركان مهم حقوق بشر كه در جهان مورد تاكيد و احترام است، سازمان‌هاي غيردولتي و افراد داوطلب هستند كه به طور فعالانه براي تحقق حقوق بشر و جبران حقوق از دست رفته افراد، تلاش مي‌كنند. نگاهي به وضعيت سازمان‌هاي غيردولتي در ايران نشان مي‌دهد كه وضع قوانين و مقررات مختلف در كنار تنگ‌نظري‌ها و محدوديت‌هاي غيرقانوني، سبب ضعيف شدن اين ركن مهم فعاليت حقوق بشري در ايران شده است. ديگر نهاد مهم در زمينه حقوق بشر، كانون‌هاي وكلاي دادگستري هستند. نقش وكلاي مسلط به قوانين در حمايت از حقوق افراد ستمديده در سراسر جهان پذيرفته شده است. در بسياري از كشورها، اين وكلاي داوطلب هستند كه از پناهندگان و مهاجران در مقابل دولت‌ها مراقبت كرده و اجازه تعدي به حقوق آنها را نمي‌دهند، از اين رو استقلال كانون وكلا در فعاليت آنها در زمينه حقوق بشر اهميت بسيار دارد كه در اين زمينه نيز با مشكلاتي در ايران مواجه هستيم.
آينده روشن است؟
در ميان فعالان حقوق بشري اما هميشه گفته مي‌شود كه آينده روشن است و بايد به آن نگاه كرد و از مشكلات فعلي نااميد نشد. اين سخن كه موتور حركت فعالان حقوق بشري است، همواره سبب شده تا هر زماني كه حقوق و آزادي‌هاي بنيادين بشر مورد تحديد واقع شوند، چشم‌انداز آينده را درنظر گرفته و دست از تلاش و فعاليت نكشند. به اميد روزي كه تمام حقوق بنيادين بشر به طور كامل تحقق يافته و فرداي روشني كه ۷۵ سال قبل در اعلاميه جهاني حقوق بشر تصوير شد، محقق شود.