آثار شهرهای باستانی خلیجفارس و دریای عمان
احمد اقتداری، نویسنده کتاب «آثار شهرهای باستانی- سواحل و جزایر خلیجفارس و دریای عمان» در سال ۱۳۴۸ش. است. او در مقدمه، با پرداختن به روش پژوهش چندوجهی میدانی، کتابخانه‌ای، موزه‌ای و باستان‌شناسی؛ به معرفی محتوای اثر ماندگارش این‌چنین پرداخته است: سا‌ل‌ها پیش که هنوز شور و شوق جوانی در سر بود، فحصی در کتاب «جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی» تالیف مرحوم لسترنج، به فکر آن بودم تا در باب شهرهای کهنی که بر کرانه‌های خلیجفارس و دریای عمان و بر جزایر این دریای پرماجرای دنیای قدیم، روزگاری آبادان بوده‌اند و با گذشت زمان حتی نام آنها از خاطرها رفته و تنها در دل پراسرار کتب نام برخی از آنها به‌جا مانده است، جست‌وجویی کنم و حاصل مطالعات و تحقیقات خود را به صورت کتابی منتشر سازم، با انتشار کتاب ارجمند «اقلیم پارس» که به همت انجمن آثار ملی منتشر شد و مولف دانشمند آن دقت و کوشش بسیار برای تدوین آن کتاب به‌کار بست، چراغ‌راهی برای اندیشه ناآرام خود یافتم و دریافتم همان بهتر که حاصل بررسی‌های خود را با ذکر آثار بازمانده از روزگاران کهن و کشف جای شهرهای قدیم، به مرحله تدقیق برسانم.
به سال ۱۳۴۵ش. انجمن محترم آثار ملی با همتی درخور ستایش از این ناچیز خواستار تدوین کتابی شد که همه آثار شهرهای باستانی سواحل و جزایر خلیجفارس و دریای عمان را، چه این‌سو و چه آن‌سوی آب، بدون اینکه ملاحظه مرزهای قراردادی شامل شود، آثار تمدن‌های دیرین دیرپای فراموش شده این منطقه وسیع جغرافیایی را دربرگیرد... .
در متون قدیم بر ساحل شمالی خلیجفارس، مرز فارس و خوزستان را بندر «مَهروبان» نوشته‌اند که بر ساحل خلیجفارس و سرحد ولایت «اَرَّجان» واقع بوده است و مشهورتر بندر دریای عمان را بندر «تیس» ذکر کرده‌اند که بر ساحل دریای عمان و در کرانه مُکران بوده است و در ساحل جنوبی خلیجفارس، حتی به روزگارانی بس قدیم، از بندرهای «میش ماهیگ و اُوال» و «ایکاروس» که درون جزیره‌هایی نزدیک به ساحل جنوبی خلیجفارس قرار داشته‌اند، نام رفته است که رابط سرزمین‌های دوردست شرق و غرب عالم بوده‌اند و نقطه ارتباط تمدن‌های بین‌النهرین و ایلام و هند و سوداگری و بازرگانی دریایی اقوام هندواروپایی و سامی و برخورد فرهنگ و تمدن‌های ایرانی و فینیقی و تُدمری «پالمیری» و رومی و یونانی گشته‌اند.
پس، بر مؤلف این کتاب فرض بود از بندر «مهروبان»، که اکنون دیهی از توابع بندر دیلم به نام «شاه‌عبدالله» بر جای آن است تا بندر «تیس» و چابهار و خلیج گواتر در طول ساحل شمالی خلیجفارس، کرانه ساحل و درون دره‌های ناآبادان و صعب و سخت این راه دراز را بپیمایم و استقصاء کنم و آگاهی گیرم و در عین حال، شب‌های سفر نیز به مطالعه کتب و متون بپردازم.
با مدد لطف خداوند سبحان از بندر دیلم آغاز نمودم و در طول چند هزار کیلومتر سواحل خلیجفارس و دریای عمان، سفرهای دراز چند ماهه کردم تا به چابهار و تیس رسیدم و از «پسابندر» مکران گذشتم بار دیگر، از بلوچستان و گُواتر آغاز سفر کردم و به بندر دیلم بازآمدم و نیز در هر فرصت و هر موقعیت دیگر با هواپیما و زورق و کشتی و اتومبیل و اسب و الاغ و استر و شتر و پیاده از درون دره‌ها و بیابان‌ها و گذرگاه‌های بی‌آب و علف و برقلّه و کمرکش کوه‌ها گذشتم، کاویدم و جست‌وجو کردم، یک‌بار در دریا غوطه‌ور شدم، بار دیگر از رنج بی‌آبی و ناخوشی درمعرض تلف افتادم، به جزیره‌های غیرمسکون شتافتم و تا سواحل‌جنوبی خلیجفارس و امارات آن به جست‌وجو و عکسبرداری پرداختم، بحرین و کویت و ریاض و قطیف و لحساء و هُفوُف و دَّمام و خُوّر و ذَهران و تاروت و ثاج و جزایر خارک و هرموز و سُری و کیش و لارک و هنگام و قشم و لاوان و جزایر متعدد واقع بر قرب ساحل جنوبی خلیجفارس چون جزایر «ابوظبی» و مجمع‌الجزایر بحرین و جزیره «فَیلَکَه» و غیره دیدم و بازیافتم و بازشناختم. موزه‌ها و کتابخانه‌های همسایه و غیرهمسایه از «بیروت» و «نیکوزیا» و «بغداد» و «کویت» گرفته تا «موزه بریتانیا» و موزه «لوور» و موزه جزیره «یوتلند» دانمارک، بعضی را با سفر و دیدار، برخی را با خواستن کتاب‌ها و مجلات و عکس‌ها و گزارش‌های باستان‌شناسی وارسی و کنجکاوی نمودم و حاصل این دیدارها و پژوهش‌ها را به صورت کتاب حاضر درآوردم که در بیست و یک فصل با نقشه‌ها و تصاویر فراوان به زیور طبع آراسته گردیده است. فصول کتاب از آخرین بررسی‌های علمی درباره چگونگی موضع جغرافیایی و تاریخی هر شهر و آثار و اعلان کهن آن ناحیه، تا آن حد که بر کرانه دریا یا درون جزیره‌ها بوده است، بحث می‌کند. شهرهای باستانی که درباره هر یک، فصلی از این کتاب اختصاص یافته است به ترتیبی که در کتاب مذکور افتاده است عبارتند از: مَهروبان، سی‌نیز، گَنابا، تُوز و دشستان، ریِشهر، دشتی و تنگستان، بُتانَه و بَردِستان، سیراف، نابَند و کوشکنار، کُنگ و لِنگه، گُمبرون و سورو، جَرون و میناب، شهرتیس، بر ساحل خلیجفارس و دریای عمان و شهرهای: هرموز و و لارک و کِشم و هنگام، کیش و سُّری، خارک، اُوال و میش ماهیگ، که امروز بحرین خوانده می‌شود و ایکاروس که امروز فَیلَکَه خوانده می‌شود در جزیره‌های خلیجفارس.
برای مزید فایده، کتاب آخرین مطالعات باستان‌شناسان دانمارکی و کاوش‌های علمی که در ساحل جنوبی خلیجفارس به عمل آمده و حتی تازه‌ترین گزارش این حفاری‌ها سال ۱۳۴۸ش. به زبان‌های دانمارکی و انگلیسی منتشر گردیده... با تصاویر و نقشه‌ها به کتاب افزوده شده است. همچنین... به آخرین و دقیق‌ترین نتایج حفاری علمی که به وسیله گروه باستان‌شناس انگلیسی در محل [سیراف قدیم] انجام گرفته و حاصل تحقیقات به صورت گزارش‌هایی در سال ۱۳۴۷ و ۱۳۴۸ش. به زبان انگلیسی منتشر شده، در فصل ۲۱ به نام «مرده ریگ مرده شهر» با تصاویر آثار مکشوفه و بازمانده به چاپ رسیده است...
منبع: کتابخانه ایرانشناسی مجلس