گروه گزارش
مسعود پزشكيان، منتخب انتخابات رياست‌جمهوري 1403 اخيرا در يادداشتي تحت عنوان «پيام من به جهان جديد» در روزنامه «تهران‌تايمز» رويكرد خود را در ارتباط با سياست خارجي ايران تشريح كرده است. مفاهيم اين يادداشت در كنار برخي تماس‌هاي تلفني پزشكيان حاوي موارد و چارچوب‌هاي كلي اصول سياست خارجي جمهوري اسلامي است؛ «دفاع از مقاومت»، «دوستي با چين و روسيه» و «انتقاد از سياست‌هاي امريكا». با اين وجود دايره سياست خارجي بسيار وسيع‌تر از اين عناوين كلي است. از اين منظر موضوع سياست خارجي در شرايط فعلي ايران در منطقه و عرصه بين‌المللي حساسيت‌هاي ويژه خود را دارد و اين حساسيت‌ها بايد و نبايدهايي را براي دولت آتي ترسيم مي‌كند. ترديدي نيست كه رويكرد تحولگرايانه مسعود پزشكيان در حوزه سياست داخلي اعم از سياست‌هاي فرهنگي و اجتماعي و البته موضوعات اقتصادي در همپوشاني غيرقابل انكاري با موضوع سياست خارجي است به شكلي كه بدون تقويت اين حوزه، موضوعات داخلي نيز ابتر مي‌ماند. نخستين گام در اين زمينه ايجاد يك هماهنگي منطقي و محكم در اين حوزه و البته هماهنگ با موضوعات و حوزه سياست داخلي است. اين ريل‌گذاري بايد به چه صورت باشد و چه اولويت‌ها و جزيياتي دارد؟
مرزهاي دوستي با شرق و بسترسازي مناسب
براي ارتباط با عربستان
مسعود پزشكيان در يادداشت خود در روزنامه تايمز دوستي چين و روسيه را «ارزشمند» خوانده و تاكيد كرده كه اين دو كشور همواره در روزهاي سخت دوست و پشتيبان ايران بوده‌اند . او همچنين از نقشه راه ۲۵ ساله ايران و چين دفاع كرده و آن را يك گام مهم دانسته و از تمايل ايران براي همكاري بيشتر با پكن سخن گفته است.
او درباره نقشه راه 25 ساله خود نيز نوشته است: «نقشه راه ۲۵ ساله ايران و چين يك گام مهم در جهت ايجاد يك «شراكت جامع راهبردي» سودمند براي هر دو كشور بود و ما تمايل داريم در آستانه ورود به نظم جديد جهاني، همكاري‌هاي گسترده‌تري در اين مسير با پكن برقرار سازيم. در سال ۲۰۲۳، دولت چين نقش مهمي در تسهيل عادي‌سازي روابط ما با عربستان سعودي ايفا كرد و از اين طريق ديدگاه سازنده و رويكرد آينده‌نگرانه خود را در امور بين‌المللي به نمايش گذاشت. روسيه يك هم‌پيمان راهبردي ارزشمند و همسايه ايران است و دولت من متعهد است كه به گسترش و تقويت همكاري‌هاي‌مان پايبند بماند. ما براي مردم روسيه و اوكراين آرزوي صلح داريم و دولت من آماده حمايت فعالانه از ابتكارات ديپلماتيك در جهت دستيابي به اين هدف خواهد بود. دولت من همكاري‌هاي دوجانبه و چندجانبه با روسيه را - به ويژه در چارچوب‌هايي مانند بريكس، سازمان همكاري شانگهاي و اتحاديه اقتصادي يوراسيا - در اولويت قرار خواهد داد.»
اين نكته از مهم‌ترين راهبردهاي دولت پزشكيان در حوزه سياست خارجي خواهد بود، چراكه به‌رغم برقراري ارتباط مناسب و دوستان بين ايران و چين هنوز بستر مناسب براي اين ارتباط به صورت كامل مهيا نشده و پتانسيل‌هاي تقويت اين ارتباط هنوز به درستي استفاده نشده است. همين نكته در مورد ارتباط ايران و عربستان نيز برقرار است، چراكه با وجود ترميم ارتباط بين تهران و رياض، در مورد اين ارتباط نيز بستر مناسب كارا هنوز مهيا نشده است. از اين جهت تهيه اين بستر بايد در اولويت سياست‌هاي منطقهاي دولت پزشكيان باشد.
حل گره برجام
بسياري از كارشناسان يكي از دلايل پيروزي مسعود پزشكيان در انتخابات دوره چهاردهم را نوع نگاه او در حوزه بين‌الملل مي‌دانند. موضوع و حوزه امور بين‌الملل در عرصه سياست‌هاي منطقهاي و فراتر از آن بين‌الملل و حتي مساله پرچالش ارتباط با غرب و به صورت تخصصي‌تر موضوع برجام به يكي از محورهاي دوقطبي شدن انتخابات رياست‌جمهوري چهاردهم تبديل شد به شكلي كه سعيد جليلي در يك سر اين بحث و مسعود پزشكيان در سر ديگر آن قرار داشت.
تحليل محتواي صحبت‌هاي پزشكيان در اين مناظرات و البته بررسي رويكردها و اظهارات وي در ايام پيش از انتخابات رياست‌جمهوري يعني در دوره نمايندگي مجلس اين پيام را به ذهن مخاطبان و راي‌دهندگان داد كه پزشكيان رسالت و شمايل رويكرد تعامل‌گرايانه با جهان را برعهده دارد. او در مناظره‌هاي انتخاباتي مباحثي را مطرح كرد كه نشان مي‌داد سياست خارجي از منظر او بايد بر دو محور دوري از تنش و البته متوازن باشد . او در يكي از اين مناظرات با طرح اين پرسش مستقيم از سعيد جليلي مبني بر اينكه «آيا به مصلحت ماست كه در تحريم بمانيم؟» و «چرا ايده‌هاي شما در دولت سيزدهم به رفع تحريم‌ها منجر نشد؟» به روشني خط شفاف و متمايزكننده‌اي در بحث برجام و موضوع سياست خارجي با غرب را مشخص كرد.
فرصت‌هاي لحظه‌اي و دستاوردهاي بزرگ
به نظر مي‌رسد در اين حوزه دولت مسعود پزشكيان بايد چند نكته را مورد توجه قرار بدهد؛ نخست اينكه سياست خارجي عرصه «فرصت‌هايي با عمر كوتاه» است به اين معني كه بايد فرصت‌ها در لحظه مورد توجه و بهره‌برداري واقع شوند.
يكي از انتقاداتي كه در دولت محمود احمدي‌نژاد به عملكرد تيم مذاكره‌كننده وارد مي‌شد، مساله فرصت‌سوزي و مذاكره براي مذاكره بود . اين مساله در سال‌هاي اخير نيز گريبانگير مذاكرات احياي برجام بود، از اين نظر لازم است تا استراتژي جديدي براي بهره‌گيري از فرصت‌ها در راستاي تعديل تنش‌ها با غرب در دستور كار باشد. نبايد از نظر دور داشت كه بهره‌گيري از فرصت‌هاي بين‌المللي، ايجاد تعادل در روابط با همه كشورها و توسعه و تحكيم روابط با همسايگان اگرچه تنها منوط به رفع تحريم‌ها نيست، اما بدون آن، پرهزينه، كند و كم دستاورد، خصوصا در ابعاد اقتصادي خواهد بود.
ارتباط متوازن براي سياست خارجي كارآمد
موضوع ارتباط متوازن با كشورهاي شرق و غرب مساله‌اي است كه هم در شعارها و مناظرات از جانب پزشكيان مطرح شد و هم تجربه سال‌هاي اخير نشان داده كه سياست خارجي كارآمد بايد از تمركز بر غرب يا شرق به صورت انحصاري پرهيز كرده و در يك رادار گسترده از فرصت‌هاي هر يك از اين ارتباطات به درستي و به موقع استفاده كند.
مركز مطالعات استراتژيك و بين‌المللي، موسوم به CSIS، روز سه‌شنبه ۱۹ تير در مقاله‌اي به چشم‌انداز سياست خارجي جمهوري اسلامي در دولت مسعود پزشكيان و احتمال تغيير در رويه حكومت ايران در قبال جامعه بين‌المللي پرداخت.بر اساس اين مقاله، انتخاب پزشكيان به عنوان رييس دولت آينده جمهوري اسلامي فرصتي هر چند كوچك براي ايران فراهم مي‌كند تا از سياست خارجي مطلق‌گرايانه ضدغربي خود فاصله بگيرد.اين انديشكده مستقر در واشنگتن افزود: يكي از محورهاي اصلي كارزار انتخاباتي پزشكيان، تغيير سياست خارجي ايران و برطرف كردن تحريم‌ها بود كه اين خود مستلزم توافق با امريكاست. بدين ترتيب و با در نظر گرفتن شعارهاي انتخاباتي او، انتخاب پزشكيان مي‌تواند به منزله تمايل مردم ايران به تغيير شرايط كنوني در نظر گرفته شود.
علاوه بر اين مساله توازن تنها در ارتباط با كشورهاي شرق يا غرب تفسير نمي‌شود و در نوع، ميزان و نحوه ارتباط با كشورهاي مختلف در جايگاه نمودار قدرت‌هاي اقتصادي و توسعه‌اي و سياسي نيز اهميت دارد.
ترديد نيست كه سياست خارجي در دنياي امروز به سمت نظم جديد و «ترتيبات تازه» ميل پيدا مي‌كند و از اين منظر «مناطق» نقش‌آفريني ويژه‌اي در سياست خارجي پويا دارد. بر اساس همين برداشت هم در سال‌هاي اخير براي همه كشورهاي دنيا نحوه ارتباط متوازن با همه مناطق و قدرت‌ها و بلوك‌ها اهميت زيادي دارد. يك سياست خارجي پويا بايد ارتباطي متوازن- نه مساوي- با ابرقدرت‌ها و قدرت‌هاي نوظهور غير غربي و منطقه وسيعي از جهان كه به «جنوب جهاني» مشهور است، داشته باشد. در كنار اهميت دوري از تنش، كشورهاي غربي، امريكا و كشورهاي اروپايي اهميت ارتباط متناسب و دقيق با امريكاي لاتين و آفريقا از مناطقي هستند كه بستر مناسب و همواري براي كنشگري ايران دارند. فرصت‌هاي بكري در تنظيم ارتباط و سياست خارجي متوازن وجود دارد كه مسعود پزشكيان در مانيفست ديپلماسي دولت خود بايد به آن توجه كند.
پزشكيان با تاكيد بر همين رويكرد در مقاله اخير خود در تهران تايمز نوشته است: «با علم به اينكه صحنه جهاني از الگوهاي سنتي فراتر رفته، دولت من متعهد است كه روابط متقابل مفيد خود را با بازيگران بين‌المللي نوظهور در جنوب جهان، به خصوص با كشورهاي آفريقايي تقويت كند. در اين راستا، به دنبال ارتقاي همكاري‌ها و تقويت مناسبات‌مان خواهيم بود. ايران با كشورهاي امريكاي لاتين روابط مستحكمي دارد و دولت من در جهت حفظ و تعميق آن به منظور پيشبرد توسعه، گفت‌وگو و همكاري در همه زمينه‌ها اقدام خواهد كرد. همكاري بين ايران و كشورهاي امريكاي لاتين از آنچه در حال حاضر برقرار است، به مراتب ظرفيت‌هاي بيشتري دارد و ما پيگير تقويت پيوندهاي‌مان خواهيم بود.»
در ستايش لابي‌گري در سياست خارجي؛ تجربه دومينيكن را فراموش نكنيم
وقتي برجام در سال 2015، امضا شد بستر منطقهاي پرتنش و نامساعد بود و جنگ‌هاي نيابتي در اوج بود كه حمله به سفارت عربستان و به تبع آن قطعي روابط اين فضا را به شدت تشديد كرد و پس از رسيدن ترامپ به قدرت، رياض و ابوظبي به همراه اسراييل گمشده خود را در او ديدند و او را به خروج از برجام متقاعد كردند. از اين رو، احياي برجام و هر توافق ديگري بدون بسترسازي منطقهاي مناسب تداوم و كارايي مطلوب را براي ايران ندارد و اكنون كه فضاي منطقهاي عربي «تا حدودي» مساعد است، اولويت نخست پيش از توافق با امريكا بسترسازي منطقهاي براي آن است. اين بسترسازي هم به شيوه‌هاي كليشه‌اي گذشته امكان‌پذير نيست. در اين بين و در ميانه اين بحث است كه اهميت لابي‌گري و جايگاه آن در عرصه سياست خارجي براي يك بسترسازي مناسب به خوبي درك مي‌شود. انتظار مي‌رود دولت پزشكيان در كنار الزامات و مناسبات مرسوم و ملزوم ديپلماتيك مساله لابي‌گري و استفاده از اين اهرم در سياست خارجي را دست‌كم نگيرد و به درستي از آن استفاده كند.
درباره اهميت قدرت لابي‌گري بد نيست تجربه ايران در سازمان ملل در سال 1399 را از ياد نبريم. در مرداد سال 1399 در جلسه مجازي شوراي امنيت ملل متحد ناكامي بزرگي براي ايالات متحده امريكا در تصويب قطعنامه پيشنهادي خود براي «تمديد تحريم تسليحاتي ايران» رقم خورد. به شكلي كه با لابي جمهوري اسلامي همه كشورها در جهت مخالف امريكا ايستادند و تنها نام «جمهوري دومينيكن» به سرتيتر اخبار سياسي جهان تبديل شد، چراكه تنها اين كشور در كنار امريكا عليه ايران راي داد و قدرت لابي‌گري ايران در سازمان ملل توانست همه آرا را به نفع خود همراه كند.
تشكيل كميته‌هاي كارشناس از ايرانيان داخل و خارج از كشور
مسعود پزشكيان در پايان چهارمين مناظره با موضوع سياست خارجي به نكته مهمي در حوزه سياست خارجي اشاره كرد. او در اين مناظره گفت: «بنده از ابتدا گفتم كه موضوعات را بايد با كارشناسان حل كرد. به زاكاني صادقانه گفتم من سواد برجام را ندارم، اما مشكل اين بود كه اينها هم سواد نداشتند ولي نمي‌گفتند و اقدام مي‌كردند و وقتي از آنها پرسيدم روش ارزيابي شما براي حل مشكل چيست؟ مي‌گفتند روش شما چيست؟ و با نگاه خودشان يك چيزي را درآوردند. از آقاي جليلي و اينها پرسيدم اگر برجام و اين موضوع را نمي‌‌پذيريد راه ديگر كه ارايه مي‌دهيد، چيست؟ گفتند نقشه ديگري نداريم و همين است كه در حال حاضر روزانه هزاران دلار ضرر مي‌دهيم.»
به نظر مي‌رسد زمان آن فرارسيده كه براي تعيين راهبردها و تقويت لابي‌گري در عرصه بين‌المللي از ظرفيت‌هاي خارج از كشور نيز بهره‌برداري شود. اين به اين معني است كه بايد كميته‌هايي متشكل از ايرانيان داخل و خارج از كشور تشكيل و با مشورت آنها قدم به قدم مانيفست ساخت و ريل‌گذاري مسير سياست خارجي مهيا شود. در اين زمينه كميته‌اي متشكل از ايرانيان متخصص و با تجربه از داخل و خارج از كشور مي‌تواند دو سوي اين اهرم را به نفع ايران تقويت كند، چراكه از يك طرف از ظرفيت‌هاي خارج از كشور با شناخت و تسلط و روابط در نهادهاي بين‌المللي استفاده مي‌شود و از طرف ديگر با حضور متخصصان داخلي خطوط قرمز و راهبردهاي داخل كشور در مسير مورد توجه قرار مي‌گيرد. اين كميته‌ها اگرچه بايد زير نظر وزارت امور خارجه باشند و با هماهنگي آنها تشكيل شوند و فعاليت كنند، اما بايد با همه نهادها و قوا در داخل كشور نيز ارتباط داشته و در امور مختلف بين آنها نيز هماهنگي صورت بگيرد. اين مساله در حوزه‌هاي ديگر نيز بايد مورد توجه باشد كه اگرچه وزارت امور خارجه سكاندار اصلي در اين عرصه است، اما به تنهايي توان و ظرفيت پيشبرد همه‌جانبه در اين زمينه را ندارد . به بيان ديگر ساخت و معماري سياست خارجي در دولت مسعود پزشكيان نيازمند يك اراده ملي است.