هشت گنبد خاطره‌ساز در شهر

اگر ميدان حسن‌آباد را كامل‌ترين فرم كلاسيك فضاهاي شهري تهران اطلاق كنيم، سخني مقرون به حقيقت خواهد بود. كلان‌شهر تهران با داشتن 400 ميدان، تنها يك ميدان كامل كلاسيك دارد و آن ميدان، حسن‌آباد است؛ 92 سال سن دارد، زيباست، يادآور مفاهيم تاريخي است، ظرفي پرمحتوا از خاطرات جمعي است و امروز براي هر بيننده‌اي نقش يك يادمان را دارد. ميدان حسن‌آباد حاصل طرح‌هاي خيابان‌كشي بلديه از سال 1303 به بعد است و همزادهايي دارد. ميدان شاهپور(ميدان وحدت‌اسلامي)، ميدان اعدام(محمديه) و ميدان شاه(قيام) خواهران همزاد اين ميدان هستند. آرمان طرح‌هاي هندسي بلديه در آغاز قرن 1300 تعريض معابر قديم و ايجاد يك ميدان در تقاطع اين معابر بود. اين آرمان‌شهري تنها در ميدان حسن‌آباد امكان تحقق يافت و هر 4 سوي تقاطع حول كانون يك دايره به شعاع 45 متر و قطر 90 متر يك بدنه شهري طرح مي‌گردد. طرح، برگرفته از يك سبك نئوكلاسيك با نام «نئو پالادين» است و طراح آن را «قليچ باقليان» معماري كه در بلديه تهران اشتغال داشت، ذكر كرده‌اند. نكته حائز اهميت رعايت كامل ويژگي‌هاي سبكي در طرح و جزييات آن است. بدنه‌اي يكنواخت در دو طبقه با 9 دهانه در هر يك از اضلاع و دو برج در ابتدا و انتهاي هر بدنه. برج‌ها گنبدي سمبليك را بر خود داشتند. به اين ترتيب ميدان داراي 8 برج شد و 8 گنبد و مردم شهر بر آن نام «هشت گنبد» نهادند. گنبد همان كه در لهجه تهراني به «گنبذ» تغيير مي‌يابد. ميدان هشت گنبد براي تهران آن روزها، توسعه شهري را نويد مي‌داد. شهري اروپايي و توسعه‌يافته كه آماده حضور و تردد اتومبيل است و به كارت ‌پستال‌هاي ارسالي از فرنگ مي‌ماند. حسن‌آباد نماد توسعه شهري براي تهراني مي‌شود كه نيازمند به اين پيام است. عمارت پست، شركت نفت ايران و انگليس، كاخ شهرباني، عمارت تلگرافخانه، موزه ايران باستان و وزارت امور خارجه، توسعه عمارت قزاقخانه(ستاد ارتش) اداره ثبت احوال و اداره ثبت اسناد و موارد ديگر مكمل اين رويكرد نوين به توسعه در اين سال‌ها به شمار مي‌آيند. اينها اجزاي مختلف يك ساختارند. زمانه گذشت؛ بلديه و رويكردهاي توسعه شهر تغيير كرد. شهر كلاسيك اروپايي ديگر مورد توجه شهرداري تهران كه جايگزين بلديه شده بود، نبود. رويكردهاي توسعه شهري معيارهاي مدرن جهاني را در افق ديد قرار داد. بازتاب اين تغيير رويكرد در نگاه به شهر در ميدان حسن‌آباد، تخريب 7 دهانه و يك برج از ضلع جنوب شرقي ميدان و استقرار بانك ملي ايران به جاي آن در سال 1327 بود. ساختمان مدرن بانك يك اثر كامل هنري را ناقص كرد. همجواري اين رويكرد جديد و قديم، سنخيتي با هم نداشت و مدرنيست‌ها كارنامه‌اي ناخوشايند را در اثر اين تخريب و آن جايگزيني از خود بر جاي گذاشتند. در اين سال‌ها مديريت دفتر فني بانك بر عهده مهندس محسن فروغي بود كه خود از پيشگامان معماري مدرن در ايران به شمار مي‌رفت. با جايگزيني بانك در ميدان، هشت گنبد به هفت گنبد تقليل يافت ولي مردم همچنان نام قديم را بر زبان مي‌آوردند و ميدان را «هشت گنبد» مي‌گفتند.  سال 1358 گوشه شمال‌شرقي ميدان آتش گرفت. در اثر اين آتش‌سوزي خرپاي قديمي ميدان و دو گنبد مربوط به برج‌هاي طرفين اين گوشه به همراه بخش‌هايي از نماي طبقه فوقاني منهدم شد. مالك گوشه شمال‌شرقي نسبت به بازسازي خرپا اقدام كرد اما گنبد برج‌ها را نساخت و به جاي نماي نئوكلاسيك فروريخته ديوار‌گري كار كرد. حال ميدان هشت گنبد به ميدان پنج گنبد تغيير يافته بود و نماي شمال‌شرقي مجروح به نظر مي‌رسيد اما ميدان همچنان «هشت گنبد» خوانده مي‌شد. در سال 1368 ميراث ‌فرهنگي استان تهران، گوشه جنوب‌غربي ميدان را با كمك مالك وقت(آقاي محمدي كاموافروش) بازپيرايي و مرمت كرد. مرمت اين بخش از ميدان دوباره چهره زيباي يك اثر هنري را در معرض ديدگان شهر گذاشت. حالا به جاي فرسودگي و آشفتگي گوشه‌اي از يك تابلوي نفيس در شهر ظهور يافته بود. شهرداري منطقه 12 در سال 1370 به بعد با كمك ميراث‌ فرهنگي تهران متوجه مرمت گوشه شمال‌شرقي شد. 
نماهاي فروريخته كامل شدند، خرپاها تجديد ساخت شد و گنبدهاي فروريخته دوباره ساخته شدند. بدين‌ترتيب دو گنبد از هشت گنبد دوباره به ميدان اضافه شد.اين دست اقدامات كه با مجموعه از اقدامات ديگر در ميدان مشق همزمان بود، سبب شد تا مركز تاريخي تهران دوباره در شهر خوانده شود و شهر تاريخي در كلان‌شهر تهران جلوه كند. ثبت ميدان حسن‌آباد در فهرست آثار ملي در سال 1377 به شماره 1977 حاصل بازخواني يك ميراث شهري در نتيجه نگاه ارزش محور به خاطرات جمعي براي حمايت قانوني از يك فضاي شهري به شمار مي‌آمد.  در فاصله سال‌هاي 1377 تا 1380 سازمان زيباسازي شهرداري تهران نسبت به بازپيرايي كامل جداره‌هاي ميدان و بازسازي بخش‌هاي صدمه ديده و ويران شده آن اقدام كرد. نقطه اوج عمليات بازسازي علاوه بر بازسازي جداره و برج‌ها متوجه تخريب نماي بانك ملي و بازسازي جداره تخريب شده ميدان در گوشه جنوب‌شرقي شد. نماي بانك به عمق 1.5 متر برداشته و نماي نئوكلاسيك آجري گذشته دوباره‌سازي شد. بازسازي برج و گنبد گوشه جنوب‌شرقي در تقاطع خيابان امام خميني توانست دوباره ميدان هشت گنبد را احيا كند. اين اقدام ارجاعي به گذشته براي احياي يك اثر تاريخي در شهر به شمار مي‌رود و زنده شدن حافظه تاريخي شهر را به دنبال داشت. در فرآيند بازشناسي، مرمت و احياي ميدان حسن‌آباد در فاصله سال‌هاي 1368 تا 1380 يك امر مهم مغفول ماند و آن عبارت از انطباق فعاليت ميدان با يك فضاي شهري با رويكرد فرهنگ مبنا بود.  صنف ابزار و يراق كاربري و فعاليت مناسبي براي اين فضاي تاريخي نيست، استقرار اين صنف در ميدان، فضا را ملتهب و مردانه كرده است. استقرار انبار در طبقات فوقاني نير عملا مانع استقرار دعوت‌كننده براي حضور شهروندان در ميدان است. تصور مي‌كنم گام بعدي احيا ي ميدان حسن‌آباد بايد متوجه مديريت ميدان براي غلبه يافتن فعاليت‌هاي متناسب با يك فضاي تاريخي به عنوان يك ميراث شهري باشد. اين كار اراده طلب مي‌كند و صرف وقت اما شدني است.پژوهشگر مطالعات شهري