اندر فضايل و رذايل تحقيق

حال و روز پژوهش و تحقيق علمي به ويژه در سطح دانشگاه‌ها، امروز چندان مساعد نيست. كافي است سري به گذر كتابفروشي‌هاي روبه‌روي دانشگاه تهران در خيابان انقلاب بزنيد تا با پديده دردناك و اسف‌انگيز خريد و فروش پايان‌نامه و تحقيق مواجه شويد يا پاي صحبت شماري از استادان دلسوز و برخي دانشجويان ساعي و كوشا بنشينيد، تا براي‌تان قصه‌هاي پرغصه‌اي تعريف كنند، از رفتارهاي غيراخلاقي گروهي كه به نام تحقيق و پژوهش علمي، دست به كارهاي ناپسندي چون «كپي-پيست»كردن، سرقت ادبي و علمي، «رزومه‌سازي» و «مقاله و كتاب‌سازي» مي‌زنند يا بدون در نظر گرفتن اصول اوليه اخلاقي، به حاصل دسترنج ديگران دستبرد مي‌زنند يا در فرآيند پژوهش، اقداماتي از آنها سرمي‌زند كه نه فقط از نظر قانوني كه از حيث اخلاقي نيز قابل دفاع نيست. موارد عدول از هنجارهاي اخلاقي اما، محدود به موارد مذكور نيست كه به راحتي و با شهودهاي اوليه بتوان آنها را از حيث اخلاقي، ناروا شمرد. در بسياري از موارد، در طول فرآيند تحقيق و پژوهش علمي، ظرايفي رخ مي‌دهد كه حتي خود پژوهشگر نيز از درك «غيراخلاقي» بودن آن عاجز است و نيازمند آموزش و يادگيري است. براي مثال چيستي و چگونگي همكاري در مسير پژوهش، خواه اين همكاري به صورت فردي ميان دو يا چند پژوهشگر باشد يا شامل همكاري‌ ميان يك نهاد دانشگاهي با ديگر موسسه آموزشي يا بخش خصوصي، نحوه تصميم‌گيري و رعايت اصول اخلاقي، نيازمند توضيح و تفصيل است.

كتاب «جايگاه اخلاق در پژوهش علمي» از جنبه پرداختن به ابعاد و سويه‌هاي متنوع و متكثر پژوهش علمي، اثري ارزشمند و ستايش‌برانگيز است. عنوان اصلي اين كتاب «Responsible Counter of Research» يعني «رفتار پژوهشي مسوولانه» است و ويرايش سوم آن توسط انتشارات دانشگاه آكسفورد در ژانويه 2015 منتشر شده است. نويسندگان اين كتاب، دكتر عادل شامو، پژوهشگر اصالتا عراقي، استاد دانشكده پزشكي دانشگاه مريلند و موسس و سردبير نشريه «مسووليت‌پذيري در پژوهش» و دستيارش در اين نشريه، دكتر ديويد رزنيك، رييس هيات داوري سازماني در موسسه ملي علوم بهداشت زيست‌محيطي است. مترجم كتاب نيز، عباس كاردان، پژوهشگر حوزه مطالعات علم و روابط بين‌الملل است. اما اهميت كتاب، در دو ويژگي جامع‌بودن و به روز بودن مباحث است. طيف وسيع مباحث اخلاقي مورد نظر كتاب در حوزه پژوهش، از بحث كسب داده‌ها تا موضوع حق تاليف و تخلفات در پژوهش و مساله بي‌طرفي قابل توجه است. در ضمن نويسندگان كوشيده‌اند به برخي موضوعات نسبتا جديد در بحث پژوهش علمي مثل مساله استفاده از حيوانات در پژوهش‌هاي علمي و همچنين دامنه و گستره پيشرفت‌هاي علم ژنتيك نيز بپردازند. سادگي بيان مطالب و ارايه مثال‌ها و نمونه‌هاي كاربردي فراوان براي تفهيم مباحث انتزاعي از ديگر خصوصيت‌هاي كتاب «جايگاه اخلاق در پژوهش علمي» است. البته لازم به ذكر است كه اين مثال‌ها با توجه به تخصص دانشگاهي نويسندگان در حوزه زيست‌شناسي و زيست‌پزشكي، عمدتا از اين حوزه‌هاست، اما ماهيت مباحث به خصوص در زمينه‌هايي چون «حق تاليف»، «تضاد منافع»، «اصول اخلاقي پژوهش» ... ربطي به يك رشته خاص ندارد.

كتاب بعد از ديباچه پژوهشكده، پيشگفتار مترجم، معرفي نويسندگان و پيشگفتار آنها، از 16 فصل، دو ضميمه و ارجاعات و نمايه تشكيل شده است. فصل‌هاي اول و دوم كتاب، با عناوين (به ترتيب) «پژوهش علمي و اصول اخلاقي» و «تصميم‌گيري اخلاقي»، به معرفي حيطه و جغرافيايي مباحث كتاب و اصول و مباني ديدگاه مولفان درباره موضوع پژوهش علمي اختصاص دارد. در فصل نخست اهميت اصول اخلاقي در پژوهش و ماهيت «تعهد حرفه‎اي علمي» پرداخته مي‌شود و در فصل دوم، چيستي مفهوم «اخلاق» و در نتيجه «تصميم‌گيري اخلاقي» از ديد نويسندگان روشن مي‌شود. در فصل سوم با عنوان «كسب و مديريت داده‌ها»، رفتار اخلاقي در گام‌هاي متفاوت فرآيند تحقيق يعني فرضيه‌سازي، طراحي تحقيق، بررسي ادبيات موجود، گردآوري داده‌ها، تحليل داده‌ها، تفسير داده‌ها، انتشار و ذخيره داده‌ها مورد بحث قرار مي‌گيرد. در اين فصل همچنين درباره روش‌هاي تضمين كيفيت، بي‌طرفي و درستي داده‌هاي تحقيق نظير روندهاي خوب تحقيقاتي، رويه‌هاي عملياتي استاندارد، داوري و بازبيني داده‌ها بحث مي‌شود. دو فصل چهارم و پنجم كتاب، موضوع همكاري در امر تحقيقات، خواه در سطح فردي و خواه در سطح نهادي را مد نظر دارد. امروز به واسطه گسترده شدن حيطه‌ دانش‌ها و علوم و در هم‌تنيده شدن آنها با هم از سويي و ربط و نسبت يافتن وثيق پژوهش‌هاي علمي با فعاليت‌هاي اقتصادي و سياسي و اجتماعي، ضرورتا بحث همكاري ميان محققان با يكديگر از يك طرف و همكاري نهادهاي تحقيقاتي با موسسات اقتصادي و صنعتي و تجاري و بلكه سياسي و اجتماعي از طرف ديگر، به صورت جدي مطرح است. فصل پنجم به ويژه اين همكاري را با بخش خصوصي مورد نظر دارد و مسائلي از قبيل تضاد منافع، جهت‌گيري در تحقيق، ممانعت از پژوهش، رازداري و تهديد پيش روي ارزش‌هاي آكادميك، بي‌طرفي، آزادي تحقيق و ... را باز مي‌كند.

مباحث مبتلابه و مهمي چون حقوق مادي و معنوي مولفان، تخلفات پژوهشي چون «كپي‌كاري» و «انتحال يا سرقت علمي» (plagiarism)، انتشار مقالات علمي و داوري و مساله بي‌طرفي، موضوع اصلي فصول ششم تا دهم كتاب است. در فصل هفتم با عنوان «انتشار مقالات و داوري» درباره مباحث و مسائل مهمي چون كيفيت داوري‌ مقالات علمي، انصاف، جهت‌گيري، انتشار تكراري، انتشار تحقيقات جنجالي، انتشار الكترونيك، انتشار بيفايده، استقلال هيات تحريريه بحث مي‌شود. موضوعاتي كه اندكي آشنايي ربط و نسبت‌شان با جامعه علمي و دانشگاهي ايران را آشكار مي‌سازد. از آن مهم‌تر بحث تخلف در پژوهش است كه در فصل هشتم مورد بحث قرار مي‌گيرد. بحث از جنبه‌ها و ابعاد حقوقي و اخلاقي اين موضوع، با توجه به گسترش اسف‌انگيز آن در جامعه علمي ايران، بسيار اهميت دارد. البته چنانكه نويسندگان مدعي هستند، موارد تخلف پژوهشي از دهه 1980 در سراسر دنيا افزايش يافته و اين موضوع نگراني‌هايي را در ميان مردم برانگيخته؛ تا جايي كه نهادهاي تصميم‌گير را به برساختن سازوكارهايي براي جلوگيري از اين موارد، واداشته است. فصل نهم نيز با عنوان «تاريخچه مالكيت معنوي» به تاريخچه اين موضوع و قوانيني كه براي اين امر تعبيه شده، مي‌پردازد. در فصل دهم نيز تعارض قابل بحث ميان بي‌طرفي علمي و منافع سازمان‌ها و نهادها مورد بحث قرار مي‌گيرد.

فصول يازدهم تا چهاردم كتاب، اما به برخي مباحث زيست‌پزشكي اختصاص يافته است. در فصل يازدهم، به موضوع نسبتا جديد استفاده از حيوانات در تحقيقات علمي اختصاص يافته است. در اين فصل ضمن ارايه تاريخچه‌اي از تحقيقات روي حيوانات، ديدگاه‌هاي صاحبنظراني چون پيتر سينگر و تارم رنگان در باب حقوق حيوانات معرفي مي‌شود و برخي تفاوت‌هاي مهم اخلاقي ميان حيوانات و انسان‌ها مورد بحث قرار مي‌گيرد و اصول و ضوابط حقوقي و اخلاقي پيشنهادي براي استفاده از حيوانات در تحقيقات علمي، مطرح مي‌شود. در فصل دوازدهم، بحث آزمايشات روي جانداران، اين بار در مورد انسان‌ها مطرح مي‌شود. ضمنا در اين فصل و فصل بعدي، برخي مفاهيم و اصول كليدي مثل رضايت آگاهانه، نسبت خطر/سود، خطر حداقلي و تحقيق در مقابل درمان مطرح مي‌شود. فصل چهاردهم با عنوان «علم ژنتيك، شبيه‌سازي و تحقيق سلول‌هاي بنيادين» موضوع داغ‌تر اخلاق و گستره تحقيقات ژنتيك را مد نظر دارد، مباحثي چون ژنتيك حيوانات و گياهان؛ آزمايش ژنتيك، حريم خصوصي و تبعيض؛ نگهداري نمونه‌هاي ژنتيك؛ برگرداندن نتايج تحقيق به نمونه‌ها؛ آزمايش ژنتيك خانواده؛ ژن‌درماني سلول‌هاي غيرجنسي؛ دستكاري سلول‌هاي جنسي و ... .

در فصل پانزدهم، نويسندگان با نگاهي كل‌نگرانه و بين‌المللي، مساله تحقيق و پژوهش علمي را در گستره‌اي فراملي مطرح مي‌كنند و موضوعاتي چون قوانين بين‌المللي اخلاق، نسبي‌گرايي در تحقيقات بين‌المللي، استثمار، توزيع مزايا، تجاري شدن، رضايت آگاهانه و استفاده از دارونماها در تحقيق را مطرح مي‌كنند. فصل پاياني نيز با عنوان «نتيجه‌گيري» بيان پيشنهادات و توصيه‌هايي براي توسعه نگرش اخلاقي در امر پژوهش علمي و تحقيقات دانشگاهي است. اين توصيه‌ها در بخش‌هاي جداگانه‌اي تحت عنوان رهبري، تعليم و آموزش، قانونمداري و همكاري‌هاي بين‌المللي بيان مي‌شود. گستره و تنوع مباحث كتاب حاضر در بيان فضايل و رذايل پژوهش علمي شگفت‌انگيز و قابل توجه است و مطالعه آن را براي همه دانشگاهيان، محققان، پژوهشگران ايراني و همچنين نهادهاي تصميم‌‌گيرنده در امر علم و دانش، ضروري مي‌سازد.