موسيقي مذهبي يكي از اركان اصلي ايام سوگواري است و پيوندي ناگسستني با محرم و صفر دارد. هر‌چند هنرهاي تجسمي و ادبيات بيش از ساير هنرها در انتقال مفاهيم عاشورايي كوشيده‌اند و هنرهاي نمايشي نيز در قالب تعزيه و تئاترهاي آييني به اندازه وسع خود تلاش‌هايي كرده‌اند تا سهمي در عزاداري مردمي داشته باشند، اما موسيقي همواره در كنار مراسم سوگواري، نغمه‌پرداز وقايع عاشورا بوده است.
با نگاهي به تاريخ پيوند موسيقي و آيين‌هاي مذهبي مي‌توان دريافت كه موسيقي سنتي امروز ما تا چه حد وام‌دار اين فرهنگ است. در گذرگاه‌هايي از تاريخ كه حاكمان بدون درك درستي از هنر، موسيقي را به ورطه نابودي مي‌كشاندند با توسل به همين پيوندهاي مذهبي بود كه نغمه‌ها و لحن‌هاي موسيقي اصيل، سينه به سينه خود را در قابل موسيقي آييني، از گزند نابودي حفظ كردند. هنوز هم هنرمندان بسياري در عرصه موسيقي، براي اين ايام آثار مناسبتي و مذهبي توليد مي‌كنند تا به مدد ملودي، روايت‌هاي سوگ را دلنشين و زيباتر كنند.
در ايام محرم و صفر ذائقه شنيداري بسياري از مخاطبان موسيقي دستخوش تغيير قرار مي‌گيرد و صداي نوحه و مداحي و آواهاي مذهبي از همه جا به گوش مي‌رسد؛ از آثار درخشان قديمي تا كارها و صداهاي جديد. ترانه‌هايي كه گاه چنان خوش درخشيده‌اند كه از قالب موسيقي مذهبي فراتر رفته و در زمره آثار ماندگار موسيقي ايران قرار گرفته‌اند. از آلبوم «روز واقعه» ساخته مجيد انتظامي تا آلبوم «وداع» اثر حسام‌الدين سراج، آلبوم‌هاي صادق آهنگران به نام‌هاي «آتش و عطش» و «هفتاد و دو»، آلبوم‌هاي معروف «غريبانه 1و2 » با صداي غلامرضا كويتي‌پور يا آلبوم «سلام آقا» كه آلبومي عاشورايي با اجراي گروهي است از ستاره‌هاي پاپ. اينها همگي بخشي از نمونه موسيقي‌هاي مذهبي هستند كه مقبوليت عام يافته‌اند.
با توجه به غيبت موسيقي پاپ در اين دو ماه، فرصت خوبي در اختيار موسيقي مذهبي و اصيل ايراني قرار مي‌گيرد. از آنجايي كه اين سبك از موسيقي در ايام عادي سال فروش چنداني ندارد، توليد و عرضه آثار مذهبي در اين ماه‌ها رونق خوبي در بازار محصولات شنيداري دارد. اما بسياري از خواننده‌هاي ديگر هم در اين ايام به موسيقي مذهبي علاقه نشان مي‌دهند و قطعه‌اي يا آلبومي را در اين ژانر روانه بازار موسيقي مي‌كنند.
براي آگاهي بيشتر از كيفيت رونق بازار موسيقي مذهبي و مناسبتي به سراغ توليد‌كنندگان اين دسته از آثار رفته‌ايم تا كم و كيف فروش آلبوم‌هاي مذهبي را در اين ايام جويا شويم.
مردم كپي آثار مذهبي را پسنديده مي‌دانند
فروشگاه اول در ميدان انقلاب يكي از آن مغازه‌هاي پر سر و صداي شهر است كه مدام افراد زيادي در آن رفت‌و آمد مي‌كنند و دنبال تازه‌هاي موسيقي مذهبي هستند. از جواني كه پشت ميز ايستاده درباره كارهايي كه در اين روزها بيشتر به فروش مي‌روند، مي‌پرسم و مي‌گويد: « طرح چنين موضوع و سوالي خود گوياي اين است كه فروش آلبوم‌هاي موسيقي در اين ايام دستخوش تغيير و تحول مي‌شود. در ايام سوگواري به طور معمول فروش آلبوم‌هاي موسيقي كاهش پيدا مي‌كند. البته فروش موسيقي‌هاي مذهبي و مناسبتي در اين روزها اندكي رونق مي‌گيرد. اما اساسا بحث تقاضاي اين قبيل آثار در ايام سوگواري هم قابل مقايسه با قبل نيست. اين نوع از موسيقي نيز مانند ساير حوزه‌ها دچار ركود سنگيني شده است.»
او اين ركود را با تعداد آلبوم‌هايي كه تا امروز در فروشگاه داشته‌اند، مي‌سنجد و مي‌گويد: «تا همين چند سال پيش در مغازه ما يك قفسه كامل به آثار مذهبي اختصاص داشت كه فروشش منحصر به ايام خاصي نبود و در تمام طول سال مشتري‌هاي خاص خودش را داشت. اما امروز نه تنها فروش تمام ژانرهاي موسيقي كاهش چشمگيري داشته، حتي آثار مناسبتي در ايام خاصش هم رونق چنداني ندارد.»
يكي ديگر از فروشگاه‌هاي شناخته‌شده ميدان انقلاب كه هر گونه از آلبوم‌هاي موسيقي را به شكل كپي يا غير آن به دست مخاطب مي‌رساند، درباره كپي آثار موسيقي مذهبي مي‌گويد: «يكي از مهم‌ترين عوامل كاهش چشمگير فروش توليدات مذهبي، موضوع كپي كردن و دانلودهاي غيرمجاز است. سهل‌الوصول بودن دسترسي به آثار موسيقي در اينترنت باعث مي‌شود اغلب مخاطبان از خريد نسخه اصلي هر آلبومي چشم‌پوشي كنند. هنگامي كه متقاضي با اندك هزينه‌اي مي‌تواند انبوهي از آثار مناسبتي را در تلفن همراه خود ذخيره كنند و با اين واقعيت كه تهيه بخشي از اين آثار به صورت اورجينال هزينه زيادي را در بر خواهد داشت، مسلم است كه اغلب مخاطبان اين طيف، به دانلود اين آثار روي مي‌آورند. يك اشكال فرهنگي هم وجود دارد كه بسياري از افراد كپي كردن مداحي‌ها و آثار مذهبي را پسنديده مي‌دانند و دست به دست كردن آن را عين ثواب مي‌دانند كه اين اصلا درست نيست». او در ادامه مي‌گويد: «اين روزها شاهد انبوحي از مداحي و موسيقي‌هاي مذهبي بي‌كيفيت هستيم كه نه از شعر مناسبي برخوردارند و نه نواي دلنشيني دارند. حتي صداي خوانندگانش هم از كيفيت قابل قبولي برخوردار نيست. همين امر موجب شده كه اغلب مخاطبان به كارهاي درخشان قديمي روي بياورند كه طبيعي است يافتن آنها در اينترنت راحت‌تر است.»
آمار دقيقي از بازار موسيقي مذهبي در دست نيست
اما هوشنگ جاويد، پژوهشگر موسيقي نواحي و آييني درباره وضعيت فعلي توليد و عرضه موسيقي مذهبي در ايران مي‌گويد: «اساسا آلبوم‌هاي مذهبي توليدات تحت نظارتي نيستند چنان كه از گذشته نيز متداول بوده است، بسياري از مساجد و كانون‌هاي مذهبي، مراسم سوگواري و نوحه‌خواني و مداحي‌هاي خود را ضبط كرده و همان‌ها را روانه بازار مي‌كنند و به دست مخاطبان مي‌رسانند. همچنان شاهد اين‌گونه توليدات هستيم. بنابراين اغلب فاقد پيش‌توليد خاصي هستند و از مجوزهاي رسمي نيز برخوردار نيستند. البته در حال حاضر شركت‌هايي هستند كه مجموعه‌هاي مختلفي را جمع‌آوري مي‌كنند و در قالب يك يا چند لوح فشرده به بازار عرضه مي‌كنند كه داراي مجوز رسمي از نهادهاي مربوطه هستند. اما به هر حال با توجه به دلايل مذكور نمي‌توان به آمار دقيقي از وضعيت بازار موسيقي مذهبي دست پيدا كرد.»
او در ادامه به حركت موازي موسيقي پاپ در كنار موسيقي مذهبي اشاره و عنوان كرد: «متاسفانه امروز بحث نوحه‌خواني با موسيقي پاپ و توليدات موسيقي اين سبك مقايسه مي‌شود كه همين امر نشان مي‌دهد تعريف «ارزش» تا چه اندازه نازل شده است. وقتي كه نواي مداحي ما در سطح مقايسه با موسيقي پاپ قرار مي‌گيرد، ارزش‌‌گذاري آن هم در همين سطح نزول مي‌يابد. موسيقي پاپ در بطن خود به دنبال هنر فاخر نيست. اين مساله در همه جاي جهان وجود دارد. اساسا هنر پاپ هنري عاميانه است كه عمق و ارزش بالايي ندارد. فضاي ساده‌اي دارد كه خيلي هم به چارچوب خاصي متعهد نيست. همين امر باعث مي‌شود تاثيرگذاري كه لازمه نوحه‌خواني است از بين برود و به مرور هويت خود را به دست فراموشي بسپارد. به گمان من تا زماني كه موسيقي مذهبي، علمي و آكادميك نشود و به همين صورت تجربي و حسي دنبال شود، شاهد صدمات بدي در اين حوزه خواهيم بود.»
هيچكس به فكر آوازهاي مذهبي نيست
اين پژوهشگر موسيقي در نهايت به لزوم توجه بيشتر بر آواز اصيل ايراني تاكيد كرده و مي‌گويد: «آواز اصيل ايراني يكي از بهترين بسترها براي تبليغ مذهبي بوده است. براي مثال، وقتي كه مي‌خواهيم فضايي دلپذير و ملاطفت آميز را در سحرگاه‌هاي ماه رمضان ايجاد كنيم از آواز ايراني استفاده مي‌كنيم كه تبديل به فرهنگ سحرخواني مي‌شود. هنگامي هم كه مي‌خواهيم مردم را با حزن و غم واقعه عاشورا آشنا كنيم از هنر آواز استفاده مي‌كنيم كه تبديل به روضه‌خواني شده است. اما متاسفانه در 40 سال گذشته كه بستر مناسبي براي رشد اين هنر فراهم بوده، به جز دهه اول انقلاب، شاهد هيچ اتفاق ويژه‌اي در اين زمينه نبوده‌ايم.»
هوشنگ جاويد عدم توجه صدا و سيما به اين موضوع را يكي از مهم‌ترين دلايل نزول آن در سال‌هاي گذشته مي‌داند: «صدا و سيما به عنوان يكي از متوليان فرهنگي، مي‌توانست با در درست داشتن امكانات فراوان از جمله دفتر هنرهاي آييني، خوانندگان مذهبي خوبي را پرورش دهد كه متاسفانه اين اتفاق هيچگاه رخ نداد و بيشتر درگير فضاي نظارتي شده است. در مجموع هيچكس در هيچ نهادي به فكر آوازهاي مذهبي نيست. در حالي كه ماهيت آواز در كل تاريخ براي جنبه‌هاي تبليغاتي ما بسيار مهم بوده است. دستگاه‌هاي فرهنگي ما در اين خصوص كوتاهي كرده‌اند و هيچ يك از نهادهايي كه به موازات يكديگر كار مي‌كنند و متولي فرهنگي اين كشور هستند كار ويژه‌اي درباره دسته‌بندي آواز و آموزش علمي آن انجام نداده‌اند. همين امر باعث مي‌شود رفته رفته ريشه‌هاي اصلي اين فرهنگ رو به نابودي برود.»
حرمت محرم را حفظ كنيم
رضا مهدوي، موسيقيدان و رييس اسبق دفتر موسيقي حوزه هنري نيز درباره آثار موسيقي مذهبي كه در اين سال‌ها توليد و ارايه شده‌اند مي‌گويد: «حدود دو دهه است كه استفاده از موسيقي پاپ نسبت به ساير موسيقي‌ها در مناسبت‌ها و به ويژه محرم جلوه بيشتري پيدا كرده است. اتفاقا اين پيشامد مطلوب نيست و با صحبت‌هايي كه بزرگان گذشته موسيقي مثل ابوالحسن صبا مي‌كردند منافات دارد. صبا به شاگردان خود توصيه مي‌كرد كه در اين ايام بنشينند و از واعظان و ذاكران مطلب جمع‌آوري كنند اما بعد از انقلاب اوضاع برعكس شد و بسياري از مداحان امروزي آثار آهنگسازان آن طرف آبي را گوش كرده و با اشعاري كه مميزي شده‌اند مورد استفاده قرار مي‌دهند. اين موسيقي‌ها گوش‌هاي مردم را تخريب كرده‌اند چنان كه به سختي مي‌توان نمونه‌هاي موسيقي مذهبي خوبي را براي آنها پخش كرد و انتظار داشت كه تا انتها آن را بشنوند. حالا وقتي در معرض اين موسيقي‌ها قرار مي‌گيرند، احساس مي‌كنند آن طور كه بايد شور حسيني نگرفته‌اند. همين مساله باعث شد نمونه‌هايي در اين سال‌ها ضبط و پخش شود كه هم مورد اعتراض علما بود و هم كارشناسان موسيقي.»
مهدوي مي‌گويد اين مسير، روند تفكر توليد‌كنندگان موسيقي را نيز دستخوش تغيير كرده است: «اين باعث شد شركت‌هاي توليد‌كننده آثار موسيقي سراغ خوانندگان موسيقي رديف دستگاهي بروند تا براي‌شان به نوعي موسيقي پاپ - سنتي اجرا كنند. در حالي كه ما معتقديم سوگ امام حسين(ع) عالي‌ترين نمونه فرهنگي براي جهان اسلام و شيعه است و نبايد هر چيزي به آن ورود كند.»
او درباره راهكارهاي مقابله با اين جريان مي‌گويد: «در وهله اول بايد به كلامي كه مورد استفاده قرار مي‌گيرد اهميت دهيم و اگر مي‌خواهيم از موسيقي استفاده كنيم، بهترين نمونه موسيقي رديف دستگاهي است. بهره‌گيري از شعراي ديني و مذهبي براي توسعه فرهنگ ديني و ملي‌مان (كه از هم جدا نيستند) مي‌تواند كمك خوبي به اين جريان كند. اما متاسفانه توليداتي شنيده و ديده مي‌شود كه كيفيت پاييني دارند، خصوصا در حاكميت كه وظيفه نظارت بر آثار توليدي را دارد، هيچ نظارتي بر اين موسيقي ندارد. از طرف ديگر موسيقي رديف دستگاهي ما با آيين تعزيه گره خورده كه به خوبي مي‌توانيم از آن استفاده كنيم اما متاسفانه در 20 سال اخير اين موسيقي‌ها كمرنگ شده‌اند.»
رضا مهدوي در پاسخ به اينكه آيا موسيقي توانسته مسير درستي را در برپايي آيين‌هاي مذهبي پيدا كند يا نه، گفت: « اين جايگاه از قبل وجود داشت اما به دليل نبود نظارت حاكميتي و توسعه فضاي مجازي (كه حاكميت به موقع در آن ورود نكرد) دستخوش تغيير شد. البته اگر همين حالا هم حاكميت به اين موضوع ورود كند دير نيست اما سال‌هاي زيادي را از دست داده‌ايم كه در طول آن بي‌چون و چرا هر موسيقي‌اي شنيده شد و دسته‌هاي عزاداري مجاز بودند كه هر چيزي را در تكيه‌ها و دسته‌هاي سينه‌زني و زنجيرزني خود اجرا كنند. انگاري متوليان امر تمايلي به كنترل اين موضوع ندارند و فقط مي‌خواهند كه جوانان به تكيه‌ها و دسته‌هاي عزاداري هجوم آورند. شايد سازمان تبليغات اسلامي بايد متولي اين امر باشد كه در كنار علم و پرچم و... كه در خيابان مي‌گذارد به موضوعات خاص، مفهومي و فرهنگي ورود كند.»
او به فرهنگ آزادانديشي امام حسين(ع) اشاره مي‌كند و مي‌گويد: «در كليپ‌ها و نماهنگ‌هايي كه در اين ايام پخش مي‌شوند حتي رگه‌هايي از اين آزادانديشي را نمي‌بينيم. من متعجبم مسوولاني كه سال‌ها است بر تمامي موارد مربوط به موسيقي اظهارنظر مي‌كنند، چطور به اين نمونه‌هاي تهرانجلسي كه مداح‌هاي امروزي دارند اجرا مي‌كنند، واكنشي نشان نمي‌دهند. گاهي اوقات فكر مي‌كنم همين افراد مذهبي در خلوت خود اين موسيقي‌ها را گوش مي‌كنند و در ايام سوگواري فقط كلام و واژگان آن را تغيير مي‌دهند. درباره ديگر ايام سال اظهارنظري نمي‌كنم ولي فكر مي‌كنم دهه محرم يك دهه خاص و ويژه براي ما است كه بايد از هر آسيبي آن را منزه و مصون نگه داريم.
رضا مهدوي در پايان به نقش حوزه هنري در اين سال‌ها اشاره مي‌كند و معتقد است: «آنچه در گذشته بوده، تمام شده ما بايد از اين به بعد شروع كنيم و خيلي چيزها را به راه درست ببريم و براي سال بعد فكر كنيم و افق ديد داشته باشيم. چنان كه براي جشنواره موسيقي فجر هم بايد افق ديد داشت. به نظرم شوراي فرهنگ عمومي وزارت ارشاد بايد روي اين نكته متمركز شود و كساني كه تكيه‌دار هستند و آنها كه نوحه‌خواني مي‌كنند را مورد بررسي قرار دهند. اين موضوع يك بسيج عمومي مي‌طلبد كه نهادهاي مربوطه را نيز شامل مي‌شود. در اين مسير مردم نشان داده‌اند كه با حاكميت همراه بوده و از آن الگو گرفته‌اند اما بهتر است به الگوسازي درست فكر كنيم.»
رضا مهدوي :آنچه در گذشته بوده، تمام شده ما بايد از اين به بعد شروع كنيم و خيلي چيزها را به راه درست ببريم و براي سال بعد فكر كنيم و افق ديد داشته باشيم. به نظرم شوراي فرهنگ عمومي وزارت ارشاد بايد روي اين نكته متمركز شود و كساني كه تكيه‌دار هستند و آنها كه نوحه‌خواني مي‌كنند را مورد بررسي قرار دهند. اين موضوع يك بسيج عمومي مي‌طلبد كه نهادهاي مربوطه را نيز شامل مي‌شود. در اين مسير مردم نشان داده‌اند كه با حاكميت همراه بوده و از آن الگو گرفته‌اند اما بهتر است به الگوسازي درست فكر كنيم.
هوشنگ جاويد :اساسا آلبوم‌هاي مذهبي توليدات تحت نظارتي نيستند چنان كه از گذشته نيز متداول بوده است، بسياري از مساجد و كانون‌هاي مذهبي، مراسم سوگواري و نوحه‌خواني و مداحي‌هاي خود را ضبط كرده و همان‌ها را روانه بازار مي‌كنند و به دست مخاطبان مي‌رسانند.